Film of Swiss Director Olivier Zuchuat Features Greek Island of Makronissos

A film dedicated to the Greek Island of Makronissos, directed by the Swiss Olivier Zuchuat, will premiere in April at the Nyon Festival in Switzerland.

The film titled ‘Like Stone Lions at Nightfall’ (original title: Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit) is constructed in three ceaselessly intertwined literary and pictorial spaces.

The story of the film dates back to 1947 and 1951 when the Greek government interned around 80,000 soldiers and civilians (men, women and children) for “communist activity”. They were forced to go through ’re-education programmes’ in order to get back “on the right track”, guided by the ideology of the extreme right-wing nationalist King Paul.

Numerous prisoners, including the famous poet Yannis Ritsos, wrote texts there, “poetry” that they buried inside bottles and managed to bring home from the camp. These texts fuel images of this barbaric laboratory which was set up specifically in order to facilitate the “mental reprogramming” of members of the communist resistance.

They will be brought together in a written script depicting the life and survival of this prison colony and the brain-washing techniques used there. This film will focus on the insight of these poems and images of the rocky ruins of what is left of the camp, recorded like “cinematic archaeological excavations”.

In addition to the poetic backbone of the film, there will be significant, highly aesthetic material – etchings, survivors’ accounts on the voice-over, military propaganda photos – which will be worked in to the project using sound and video techniques borrowed from experimental cinema.

The film is a co-production of Switzerland, Greece and France.

Visions du réel adresse un long adieu au XXe siècle

(…) Dans Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, le suisse Olivier Zuchuat revient sur l’île de Makronissos où 80 000 citoyens grecs ont été internés entre 1948 et 1951, à la fin de la guerre civile. Parmi eux, il y avait tant de poètes que «quand les grands vents balayaient l’île on retrouvait des bribes de poèmes crochées aux barbelés». Méditative, la caméra glisse sur les rochers pelés, les murs écroulés, la mer au loin, tandis que la bande-son résonne des mots de résistance et d’espérance. Le temps a invalidé les cris propagandistes que déversaient les haut-parleurs, mais raffermi la parole poétique.

Festival Visions du réel : ce que les pierres ont “vu” à Makronissos

C’est toujours la même chose. On arrive à Visions du réel en gourmet, avec la ferme intention de se donner le temps de « digérer » chaque documentaire que l’on va découvrir. Mais l’abondance des projections et les conseils de connaissances, qui vous signalent tel ou tel film « à ne surtout pas manquer » vous incitent à la boulimie, à enquiller les séances, un œil sur les horaires, un autre sur sa montre, sans vous accorder l’occasion de discuter autour d’un verre avec l’auteur d’une œuvre que vous avez aimée. Et vous vous retrouvez le soir venu à votre hôtel comme pris d’indigestion, à faire le tri des impressions mêlées d’une journée durant laquelle le meilleur côtoya le très bon.

Le meilleur, ce lundi, avait pour nom Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, du cinéaste suisse Olivier Zuchuat, qui traite un pan méconnu de l’histoire grecque sous une forme dont l’éloquence n’a d’égale que la simplicité. Petit île des Cyclades balayée par le vent et dépourvue d’eau douce, Makronissos fut, entre 1948 et 1951, la prison à ciel ouvert de dizaines de milliers de Grecs considérés comme opposants au régime autoritaire du roi Paul, et notamment de communistes. Lieu de déportation, mais aussi centre de rééducation, qui entendait faire de ses prisonniers de «parfaits citoyens», à coups de «leçons de civisme», de renoncement public aux principes marxistes et d’actes de tortures pouvant aller jusqu’à la mort. Parmi les déportés célèbres de Makronissos : le compositeur Mikis Theodorakis, le cinéaste Nikos Koundouros ou le poète Yannis Ritsos, dont le recueil Temps pierreux, composé de poèmes de captivité cachés dans des bouteilles et enterrés sur l’île, a inspiré à Olivier Zuchuat le désir et l’idée de ce film.

Outre l’intérêt intrinsèque de son sujet, c’est la pertinence du traitement choisi qui suscite l’admiration. Comme des lions… évoque magistralement cette histoire à travers la lecture de textes de la main de ceux qui, comme Ritsos, ont voulu résister par les mots à l’oppression qui les rongeait comme à travers les préceptes, discours et messages que des hauts-parleurs leur assénaient à longueur de journée. A travers de rares archives photographiques et cinématographiques du camp, qui révèlent finalement peu de choses, comme à travers de magnifiques images de Makronissos, telle que tout un chacun peut aujourd’hui la découvrir. Un paradis de soleil, de maquis et de vent, rehaussé par le bleu scintillant de la mer Egée, mais où partout les pierres semblent prêtes à dire les souffrances qu’elles ont «vues». À l’issue de la projection, Olivier Zuchuat confia avoir rencontré des rescapés du camp et tourné avec eux une trentaine d’heures d’entretiens, dont aucun mot ni aucun plan ne figure dans son film. «Le temps avait comme élimé la force de leurs témoignages», expliqua-t-il. Construire son film autour de paroles d’hier et d’images d’aujourd’hui, articuler ces deux temporalités par le montage sans s’interdire quelques paroles d’aujourd’hui (quelques phrases de commentaire) et quelques images d’hier (quelques archives visuelles) était sans doute la bonne formule pour rendre compte de la terrible histoire de Makronissos. De la justesse de son principe de réalisation découle la réussite éclatante de ce long métrage que les Suisses auront la chance de découvrir sur leurs téléviseurs. Quant aux Français, il leur faudra attendre une éventuelle sortie en salles, courant 2013. A moins qu’Arte…

C’est le comment faire qui importe – Festival Visions du réel, à Nyon (Suisse)

(…) Et surtout, il y eut le film d’Olivier Zuchuat, Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit (2012), sur la déportation, en 1947, des communistes grecs par la dictature dans l’île de Makronissos. Longs panoramiques sur les restes de bâtiments de calcaire roussis par le soleil, patinés comme des vestiges antiques, voix off disant des extraits de lettres de prisonniers, des poèmes de Ritsos, le dispositif est d’une extrême simplicité et la force du film vient du contraste entre la beauté nue de cette île aujourd’hui et le frémissement des poèmes, l’appel au secours des lettres d’hier.

De cela, mais pas seulement : la même volonté de signifier a dicté le choix de faire entendre les proclamations gouvernementales (l’ignominie de ces « dix commandements » du prisonnier modèle), par la bouche éraillée d’un de ces haut-parleurs du camp que les détenus devaient écouter au garde- à-vous. Soit, l’image et le son pris en compte l’un contre l’autre avec la même rigueur.

La résistance par la poésie

«Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit» évoque la déportation des communistes en Grèce. Un poème cinématographique d’Olivier Zuchuat

Une fenêtre dans un mur en ruines, ouverte sur la mer. Travelling sur des pierres écroulées: le premier plan de Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit est sublime. Il révèle dans son aridité minérale Makronissos. Sur cet îlot de la mer Egée, plus de 80 000 citoyens grecs ont été internés entre 1947 et 1950 dans des camps de rééducation destinés à lutter «contre l’expansion du communisme».

Parmi ces réprouvés, il y avait beaucoup de poètes, comme Yannis Ritsos ou Tassos Livaditis. Malgré les privations et la torture, ils ont continué d’écrire et l’on dit que, par les jours de grand vent, des bribes de poèmes s’accrochaient aux barbelés.

Olivier Zuchuat à découvert l’existence de Makronissos dans Trois Jours en Grèce, de Jean-Daniel Pollet. Plus tard, dans une librairie, il est tombé sur Temps pierreux, de Yannis Ritsos. Un incipit dans le livre lui apprend que ces textes ont été produits à Makronissos, enterrés dans des bouteilles et récupérés quelques années plus tard.

Remué par cette chronique poétique d’une réalité terrifiante, le cinéaste commence par retrouver d’anciens déportés. Mais le temps a «un peu élimé la force des témoignages. Les poèmes ont une force supérieure.» Ce sont eux qui structurent l’évocation de Makronissos. Olivier Zuchuat justifie ce choix en citant Braque: «Les preuves fatiguent la réalité.» N’étant ni grec ni historien, les poèmes lui permettent de ne pas prendre la place des déportés.

Né en 1969 à Genève, Olivier Zuchuat a étudié la physique théorique et les lettres. Son mémoire porte sur Matthias Langhoff, dont il devient l’assistant. Il met en scène des textes de Bertolt Brecht et Heiner Müller, avant de se consacrer pleinement au cinéma. Il enseigne le montage à la Fémis. Selon lui, chaque film appelle un dispositif spécifique, lié à son sujet. Dans Loin des villages, qui montre les conséquences de la guerre au Darfour, il a «recueilli des paroles et travaillé sur le temps».

Pour Comme des lions…, Olivier Zuchuat a choisi une approche formaliste inspirée des travaux de Chantal Akerman et Béla Tarr. Il confronte l’imaginaire des mots à celui des images, archives photographiques et filmiques, longs travellings. «La régularité des mouvements de caméra efface la présence du cinéaste. On approche d’une image objective: l’île en elle-même et non mon regard sur l’île.»

Cette «espèce d’archéologie cinématographique» exprime différentes temporalités. La mythologie affleure. Pour Yannis Ritsos, les prisonniers politiques sont «exilés comme Philoctète, assoiffés comme Tantale, portant des pierres comme Sisyphe»… Les plans célèbrent l’éternité. Comment ce paysage d’une immuable beauté a-t-il pu être le réceptacle d’une aussi grande horreur, demande la cinéaste. Ce paradoxe a irrigué sa réflexion. Il s’est appuyé sur Devant la douleur des autres, un essai de Susan Sontag, pour résoudre les liens ambigus de l’horreur et de la beauté, de l’esthétique et de l’éthique.

En contrepoint du verbe poétique, la bande-son fait entendre les commandements de la «thérapie nationaliste» que diffusaient les haut-parleurs, le «Décalogue de Makronissos», martelant les «valeurs sacrées: Patrie, Religion, Famille». Le temps a invalidé les cris propagandistes, mais raffermi la parole poétique, «Barbelés cloués au ventre de la nuit»…

Ce chant de fraternité porte un titre superbe, d’une grandeur mythologique. Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit est tiré du poème préféré de Zuchuat, «Les vieillards», qui n’a pas trouvé sa place dans le film. Ces lions de pierre désignent les vieux paysans arrêtés pour avoir aidé les communistes.

Aujourd’hui, les navires de guerre américains sillonnent la mer Egée, l’Aube dorée a des sièges au parlement grec. «De vieux démons sont en train de se réveiller. C’est aussi de ça que mon film parle en sous-texte».

VVV Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, d’Olivier Zuchuat (Suisse/France/Grèce, 2012). 1h27.

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit Essai documentaire

Aussi aride que fascinant, ce film se compose de travellings sur l’îlot grec de Makronissos, avec au son, la lecture d’écrits laissés par des déportés sur cette île entre 1947 et 1950, et des textes rééducateurs diffusés par haut-parleurs. Dispositif d’une parfaite cohé- rence qui laisse à penser que le Genevois Olivier Zuchuat tire une partie de ses influences du côté de Jean-Marie Straub. Un film difficile mais important.

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, d’Olivier Zuchuat

Rencontre avec Olivier Zuchuat, réalisateur de Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, un essai filmé à voir dans les salles romandes dès le 27 février 2013.

Écoutez ici

Une île comme une prison de pierre

Le cinéaste suisse olivier Zuchuat a posé sa caméra sur l’île de Makronissos, où furent déportés 10 000 prisonniers politiques grecs. Saisissant.

Comment faire parler les pierres? En regardant. En écoutant. Dans Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, les murs en ruine peuvent parler, et la mer aussi, et le vent, comme s’il tournait en rond au- dessus de l’île de Makronissos depuis soixante ans. En 1947, le Parti communiste est interdit en Grèce. Dès 1948 commencent les déportations de civils accusés de sympathies communistes. Durant dix ans, des îlots désertiques sont utilisés comme camps de détention. Parmi les civils emprisonnés, de nombreux poètes – au point que, par grand vent, on retrouvait des poèmes accrochés aux barbelés –, dont Yánnis Rítsos ou Tassos Livaditis. Olivier Zuchuat, Suisse installé à Paris, par ailleurs dramaturge, propose avec régularité des films – Au loin des villages, Djourou, une corde à ton cou – à mi-chemin entre ethnologie, récit de voyage et engagement sociopolitique. Les images lentes de Comme des lions de pierre, les arrêts hypnotisants devant les bâtisses, la mer indifférente, les longs travellings, les extraits de poèmes lus en grec mêlés aux textes de rééducation imbéciles sortant des haut-parleurs du camp nous enlisent avec une terrible douceur dans la mémoire de cet univers concentrationnaire asphyxiant. Les mots des prisonniers racontent la survie, la haine et la détermination contre la folie, la torture, la soif, la peur, et luttent contre la chape de silence tombée sur Makronissos. «Nous ne sommes plus des poètes, mais seulement des camarades aux grandes blessures et aux rêves plus grands.»

Un matheux au cinéma par les planches

«Quand je suis sorti du Cinéma Accattone, à Paris, un de leurs fameux bonbons à la réglisse dans la bouche, après avoir vu le film Sans soleil, de Chris Marker, je me suis dit: «C’est ça que je veux faire!» En 2000, le chemin d’Olivier Zuchuat allait encore bifurquer, dans le cinéma cette fois. Presque une habitude…

Vers la fin de ses études de physique, le jeune Montreusien d’origine valaisanne – saviésanne pour être précis – ressent le besoin de s’évader en philosophie. «La physique, c’est d’une aridité folle, c’est le comble de l’abstraction, la mathématisation du réel à l’extrême.» Il terminera finalement ses études en lettres, avec la science dure comme troisième branche. «Le même jour, je pouvais passer d’un cours de cosmologie quantique sur les conditions de stabilité de l’Univers à un cours sur les existentialistes et l’être-là.» Alors qu’il s’apprête à rédiger une thèse mêlant ces deux centres d’intérêt, une nouvelle passion le happe: le théâtre.

Quand ce candide enthousiaste est saisi par une idée, il ne se contente pas de la réaliser en dilettante. Il fonce, il bosse, que ce soit pour se lancer dans une autre discipline ou refaire entièrement une salle de bains de ses propres mains. «Mon grand-père était maçon et j’ai souvent travaillé la vigne à Savièse avec ma grand-mère – une école de vie pour le rapport concret aux choses.»

Fort de sa découverte du théâtre, Olivier Zuchuat part bille en tête se préoccuper de ce qui se noue sur les planches, un domaine où les auteurs allemands – Bertolt Brecht et Heiner Müller – auront sa prédilection. Ses nombreuses collaborations, par exemple Gianni Schneider sur Le cercle de craie caucasien, culmineront en 1998 avec le fameux metteur en scène Matthias Langhoff, ancien directeur du Théâtre de Vidy, dont il devient l’assistant à Paris. «Une rencontre qui m’a marqué. Avec Langhoff, le théâtre est aussi une chose très concrète: les techniciens jouent sur scène et les acteurs portent des éléments du décor.»

Mais la «diversité du monde» – terme qui revient souvent dans sa bouche – l’incite à quitter la scène pour se confronter plus directement au réel. «Au théâtre, je tordais les textes, j’effectuais des collages, pour interagir avec la réalité actuelle. Mais le théâtre résistait, je n’avais pas l’im- pression d’être en prise avec le monde.» Le cinéma documentaire lui tend les bras.

L’une des expériences fondatrices de sa jeunesse avait consisté, en 1991, à voyager de Lausanne à New Delhi en passant par l’Iran, le Pakistan. «Au fond, je ne suis jamais revenu de ce voyage…» Ses films le feront repartir. Son premier essai cinématographique pour Attac (association pour la taxation des transactions financières), Dollar, Tobin, FMI, NASDAQ et les autres…, l’emmène jusqu’en Thaïlande traquer la folie des traders. «L’un d’entre eux regardait la grue de chantier en face de son bureau: il vendait quand elle se tournait au nord et achetait quand elle se tournait au sud!»

Issu d’une famille apolitique, Olivier Zuchuat a découvert sa fibre militante sur le tard. «Jusqu’à mes 25 ans, j’étais le scientifique qui faisait des excursions en montagne.» Dès 1996, il part travailler au Nicaragua avec des sandinistes pour électrifier des fermes expérimentales. Ses films portent tous une dimension politique forte. Djourou, une corde à ton cou décrypte l’endettement des pays en développement par l’exemple du Mali. Au loin des villages l’emmène dans le sillage de la guerre du Darfour. «Dès que j’ai entendu parler de ce camp de réfugiés, je suis parti.»

Caméra à la main, il se frotte douloureusement aux questions éthiques quand il s’agit d’interroger des hommes dont toute la famille a été massacrée. Il utilisera l’argent des prix que récolte le film pour créer un centre de soins à la frontière du Tchad. Avec son dernier métrage, Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, il plonge dans un camp de rééducation où l’Etat grec envoya ses communistes à la fin de la Seconde Guerre mondiale. La proximité des tournages est contrebalancée par la prise de distance du montage, spécialité professionnelle qu’il enseigne en France à la Fémis, l’Ecole nationale supérieure des métiers de l’image. «Pour chaque film, j’ai besoin de créer un dispositif dans lequel je lâche le réel. Avec le montage et son éthique, je crée des systèmes, une théorisation. On n’est jamais défroqué de la physique!»

Carte d’identité Né le 30 décembre 1969, à Genève.

Cinq dates importantes 1988 Etudes de physique à l’EPFL. 1998 Assistant du metteur en scène Matthias Langhoff. 1999 Le film Sans soleil, de Chris Marker, change sa vie. 2002 Naissance de sa première fille, un 30 décembre aussi. Avec sa compagne, ils lui donnent une petite sœur en 2011. 2004 Djourou, une corde à ton cou, son premier film professionnel, décroche un prix à Montréal.

La mémoire des mots

DOCUMENTAIRE Essai cinématographique d’Olivier Zuchuat, «Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit» évoque par la poésie la résistance des déportés communistes de la guerre civile grecque. Sobre et brillant.

Déflorons d’emblée le mystère qui entoure le titre du film: ces «lions de pierre à l’entrée de la nuit» désignent, dans un poème, les vieux paysans grecs arrêtés pour avoir apporté leur aide aux communistes. Un poème écrit en captivité sur l’îlot de Makronissos, où plus de 80 000 citoyens grecs ont été internés entre 1947 et 1950 dans des camps de rééducation destinés à lutter contre l’«expansion du communisme». Auteur des remarquables Djourou, une corde à ton cou (sur la crise de la dette en Afrique) et Au loin des villages (les conséquences de la guerre au Darfour vues d’un camp de réfugiés au Tchad), Olivier Zuchuat revient donc ici sur ce sombre épisode de la guerre civile grecque. Le cinéaste né à Genève, ancien assistant de Matthias Langhoff enseignant aujourd’hui à la Fémis, aurait pu épouser les canons dominants du documentaire historique télévisuel, compilant moult archives et interviews des survivants. Rien de tel (ou si peu) dans Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit qui, par sa démarche minimaliste et son souci de la forme, relève davantage de l’essai cinématographique – justifiant ainsi sa vision sur grand écran.

DIALECTIQUE DU VERBE Aucun témoignage direct des anciens déportés dans ce film; et pourtant, leur parole est omniprésente. De nombreux écrivains et poètes se trouvant parmi les détenus, c’est leur prose – celle de Yannis Ritsos et Tassos Livaditis en particulier – que le réalisateur met en scène. L’univers concentrationnaire de Makronissos (travaux forcés, privations, brimades, torture, exécutions) se dévoile dès lors avant tout à travers le filtre intime et révélateur de la poésie, par la lecture en voix off de textes rédigés «à chaud» – pour certains enterrés à l’époque sur l’île dans des bouteilles, et retrouvés depuis. A ces mots déchirants qui disent le quotidien du camp, les conditions de survie effroyables, la peur d’y rester ou de succomber à la folie, Olivier Zuchuat oppose la rhétorique de la propagande nationaliste martelée par haut-parleurs. On entend les annonces du commandant, la déclaration de repentance que les résistants les plus déterminés refuseront toujours de signer, ce Décalogue où le communiste repenti devait notamment proclamer: «A Makronissos, j’ai connu la tendresse (sic!) de la patrie.» Film de lettres – à commencer par celles qui désignent les bataillons de prisonniers: alpha, bêta, gamma, delta –, Comme des lions… confronte ainsi deux langues (martiale et lyrique) qui viennent éclairer deux pans d’une même et terrible réalité. Un commentaire off, à la deuxième personne du pluriel, apporte en complément les informations nécessaires à la compréhension du contexte historique.

ESTHÉTIQUE EN CREUX Sur quelles images fallait-il alors faire entendre ces textes? Comment rendre justice à leur puissance d’évocation, trouver l’écrin visuel où celle-ci pourra se déployer? Optant pour la plus grande sobriété, en plans fixes et lents travellings, le cinéaste se contente de filmer les ruines de Makronissos – de jour et de nuit, balayées par le vent ou écrasées de soleil – avec la mer Egée à l’horizon. Et le spectateur de se retrouver à son tour «prisonnier» de ce lopin de terre aride, de cet Alcatraz hellène sans échappatoire. En contrepoint, là encore, s’invitent diverses photographies de la colonie pénitentiaire et de ses habitants. En couleur ou en noir et blanc, d’époque ou contemporaines, toutes ces images – à l’exception de deux archives filmées – participent d’une esthétique de l’absence qui caractérise également la bande-son. Aux voix sans visages font écho des paysages déserts (traversés par quelques chèvres) et des instants figés d’un autre temps. L’alternance des photos et des séquences tournées par Olivier Zuchuat fait aussi dialoguer passé et présent. Sur l’île désormais rendue à la nature, la caméra interroge la mémoire des pierres, scrute les traces de l’histoire récente: murs à moitié effondrés des baraques, morceau de barbelé rouillé, etc. On pense aussi à la situation actuelle du pays, où l’Aube dorée néonazie siège depuis mai dernier au Parlement. Ce n’est pas par hasard (intuition confirmée dans le dossier de presse) que le cinéaste ravive aujourd’hui le souvenir de cette sinistre page d’histoire, «à l’heure où des ferveurs nationalistes nauséabondes semblent renaître en Grèce».

Entre 1947 et 1950, le Gouvernement grec mis en place par les Anglais a déporté 80 000 de ses opposants communistes sur l’île de Makronissos, où il avait organisé un camp militaire. Là-bas, malgré la dureté du quotidien, les hommes n’ont jamais cessé d’écrire.

Le cinéaste suisse Olivier Zuchuat fait vivre la mémoire de ces hommes à travers un film magnifique, “Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit”, essai radical et poétique sur la résistance par les mots.

Écoutez ici

Olivier Zuchuat, éthique et esthétique

De retour sur les écrans avec «Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit», le cinéaste-essayiste défend une haute idée du documentaire. Dans un pays (la Suisse) qui produit et propose en salles de nombreux documentaires, ses films sortent du lot. Par leur ambition cinématographique, un souci de la forme qui les rattache au genre de l’essai. «Un terme que je revendique. J’adresse au spectateur une proposition, dont il faut qu’il s’empare et qu’il doit habiter», confirme Olivier Zuchuat, qui n’a pas quitté son long manteau gris dans la brasserie lausannoise où il nous a donné rendez-vous. C’est Djourou, une corde à ton cou – son premier film distribué en salles, sur la crise de la dette au Mali – qui l’a fait connaître en 2006. Vient ensuite Au loin des villages (2008), tourné au Tchad dans un camp de réfugiés du Darfour. Et aujourd’hui Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, qui raconte en poèmes le calvaire des communistes grecs emprisonnés sur l’îlot de Makronissos (critique dans notre édition du 2 mars). Auparavant, il y a eu Mah Damba, une griotte en exil (2001), réalisé avec sa compagne Corinne Maury, et Dollar, Tobin, FMI, Nasdaq et les autres (2000): «Un film tourné pour Attac qui explique comment fonctionne la spéculation sur le marché des monnaies. Nous l’avons diffusé sous copyleft – le contraire du copyright – soit libre de droits, et il a été traduit dans le monde entier.» Ce documentaire, qui témoigne déjà de l’engagement politique de son auteur, marque les débuts d’une vocation qui s’est révélée sur le tard.

«SANS SOLEIL» POUR MODÈLE Etonnant parcours en effet que celui d’Olivier Zuchuat. Né en 1969 à Genève, il étudie la physique théorique à l’EPFL et au Trinity College de Dublin. Des premières amours quelque peu arides, dont une année sabbatique autour du monde va le détourner. «Ensuite, j’ai terminé mes études de physique, mais je n’étais plus tout à fait là…» Il s’inscrit alors en Lettres et rédige un mémoire sur Matthias Langhoff, dont il devient l’un des assistants. Mais après avoir mis en scène des pièces de Brecht et Heiner Müller, le jeune dramaturge sent poindre à nouveau l’insatisfaction. «J’avais l’impression de toujours devoir tordre les textes pour les faire parler de la réalité. Je savais que le théâtre ne serait qu’une étape.» L’illumination viendra avec la vision de Sans Soleil de Chris Marker. «Une grande expérience esthétique et politique. Une fresque bouleversante, à la fois manifeste cinématographique et écriture du monde au pluriel. Je me suis dit que j’avais peut-être enfin trouvé ma voie. Ce qui m’a frappé, c’est une caméra éminemment subjective et un texte qui réfléchit sur le voyage, la mémoire, la diversité du monde, mêlant dimensions intime et historique.» Olivier Zuchuat se lance alors dans le cinéma et se passionne pour l’exercice rigoureux du montage, qu’il enseigne aujourd’hui à Paris à l’université et à la Fémis (Ecole nationale supérieure des métiers de l’image et du son). Activité qu’il pratique toujours à raison d’un film par an, appréciant la relation privilégiée qui s’instaure avec le réalisateur – a fortiori lorsqu’il s’agit d’essais documentaires: «Car dans ces films-là, le montage est une vraie écriture.»

L’ART DE LA SOUSTRACTION Outre Heiner Müller et Chris Marker, le cinéaste cite Jean-Daniel Pollet et Chantal Akerman parmi ses «rencontres fondatrices». Il en a retenu la nécessité de «trouver à chaque fois un dispositif qui relie éthique et esthétique», pour déjouer les pièges du formatage télévisuel. «La majorité des documentaires TV ont un langage presque invariable: images illustratives, commentaire omniscient, interviews, le tout donnant un produit efficace et facilement identifiable. Mais est-ce du cinéma?» Guidé par de hautes exigences, Olivier Zuchuat peut paraître bien sûr de lui. Il se pose en fait beaucoup de questions, parle de son travail avec une réelle modestie (débutant ses phrases par «j’essaie de…»), et avoue ses angoisses de créateur: «Si je n’ai pas une idée formelle forte en amont, j’ai l’impression que ça va être brouillon.» Alors que la plupart des documentaires se construisent par addition de sources diverses (entretiens, archives, etc.), lui procède par soustraction. «Le langage cinématographique est multiple et polymorphe, je ne fais que choisir une réduction qui me semble la plus adéquate pour y laisser travailler la réalité que je filme. Braque a écrit qu’un tableau n’est pas fini quand on y a mis tout ce qu’on voulait mettre, mais quand on en a ôté ce qui est superflu.» Il renoncera ainsi aux nombreux entretiens réalisés avec les survivants de Makronissos pour ne garder que leurs poèmes. Tandis qu’à l’image, on découvre l’île et ses ruines filmées en lents travellings («pour creuser la mémoire des pierres») et des photographies du camp. «Cela met en place un rapport au temps qui n’est pas celui d’un film d’action», explique-t-il avec un sourire.

MISE À DISTANCE Bien sûr, on ne manquera pas de déceler dans sa démarche l’héritage de ses expériences scientifiques, universitaires ou théâtrales. Film «très analytique» où il décrypte les mécanismes économiques de la dette en bon mathématicien, Djourou n’en est pas moins traversé par «un souffle poétique et littéraire avec des citations d’Henri Michaux, Jacques Derrida, et des proverbes maliens». Mais la forme est d’abord dictée par des préoccupations éthiques. Recueillant (sans intervention ni commentaire) le témoignage de victimes de la guerre du Darfour dans Au loin des villages, il s’efface derrière une caméra-réceptacle qui n’est pas celle du cinéaste «pressant le réel comme un citron jusqu’à ce que ‘ça saigne’». Désamorcer l’émotion, inviter à la méditation, un credo qui n’a rien d’une posture: «Etant assez timide, je me tiens toujours un peu en retrait, pour mieux appréhender le monde. Tous mes dispositifs intègrent une certaine distance, celle de l’observateur – ou du timide!» En résultent des œuvres dites «fragiles», qui peinent à trouver leur place dans les salles. Il faut imaginer des stratégies de distribution originales, aller à la rencontre des spectateurs comme le fait avec beaucoup de plaisir Olivier Zuchuat. «Pour Comme des lions…, je suis tous les soirs dans une ville différente. J’ai l’impression de refaire du spectacle vivant! Discuter avec les gens vous confronte à la manière dont vos films sont perçus, à votre responsabilité aussi. A Genève, il n’y a pas eu un soir sans que quelqu’un vienne me dire ‘mon grand-père était à Makronissos’.» Et ses films ne sont pas mieux servis à la télévision, à l’exception notable de la RTS qui les a tous diffusés. Mais c’est sur le grand écran qu’il faut les découvrir. Et sans trop tarder: à l’affiche depuis dix jours, Commes des lions de pierre à l’entrée de la nuit ne restera pas beaucoup plus longtemps dans les salles obscures.

Makronissos, le Dachau des communistes grecs

Entre 1946 et 1958, près de 100’000 résistants et opposants au régime, principalement communistes, ont été enfermés, torturés et tués sur cette île désertique des Cyclades proche d’Athènes dans un camp de «rééducation» financé par le plan Marshall. En 1946, quand ailleurs on fer- mait les derniers camps nazis, la Grèce inaugura le camp de Makronissos. C’est sur cette île aride et inhabitée située juste en face du Cap Sounion, longue de 3 km et large de 400 à 500 mètres, que les Britanniques, spécialistes ès répres- sion coloniale, aidèrent les Grecs à mettre sur pied le centre de «réédu- cation nationale». Le centre fut financé par les fonds du plan Mar- shall, applaudi par les adeptes de la doctrine Truman et toléré par les Soviétiques. Ses quatre camps accueillirent militaires et civils, femmes ou hommes, tous suspectés de sympathiser avec la gauche. L’on y décomptait 20’000 âmes en 1947. A Makronissos, la «rééducation nationale» selon le gouvernement grec devait transformer les «traîtres à la patrie» en «citoyens modèles». Toutes les méthodes étaient bonnes. Loin de témoins, les tortionnaires pouvaient donner libre cours à leur imagination maladive, pour obtenir des déclarations de repentir. Ils avaient l’ambition que leur exemple inspire d’autres pays du «monde libre». Sur place, on éditait le men- suel de propagande Anamorphosis, et Radio Makronissos émettait jour et nuit sa propagande abjecte. Les slo- gans scandés, amplifiés par le vent, rendaient illusoire le repos nocturne des détenus. A partir de 1947 les déportés – comme tous les opposants du régime – étaient soumis à la jus- tice militaire, qui prévoyait la peine de mort. De nombreux prisonniers furent froidement tués sur l’île. Lors- qu’en 1958 Makronissos cessa d’être un centre de détention et que les exi- lés encore en vie furent transférés ailleurs, le camp avait hébergé près de 100’000 personnes.

Un hommage suisse et cinématographique aux déportés La lecture d’œuvres d’anciens dépor- tés a motivé le cinéaste Olivier Zuchuat à poser son regard sur Makronissos. Son documentaire Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit rend hommage aux déportés qui y ont vécu. Antérieurement, le Suisse s’était penché sur l’Afrique. Son Djourou, une corde à ton cou décrit les conséquences du surendet- tement et Au loin des villages relate le quotidien de paysans déracinés suite à la guerre du Darfour. Pour faire le film sur la Grèce, il a consulté des archives privées et publiques à Athènes, scruté des centaines de photos et réalisé de nombreuses interviews d’anciens déportés. Leurs témoignages ont confirmé son intui- tion: tout est dit dans l’œuvre des poètes Yannis Ritsos et Tassos Liva- ditis, qui avaient été détenus sur l’île de Makronissos, classée maintenant monument historique. Le Suisse n’avait plus qu’à tour- ner les images illustrant leur parole. Le tournage sur l’île désertique de Makronissos eut lieu de jour comme de nuit, avec des interrup- tions dues à des tempêtes de vent. Par sa maîtrise subtile des res- sources optiques et acoustiques, Olivier Zuchuat tantôt renforce, tantôt atténue l’impact du son et de la lumière sur le spectateur. Il ne montre jamais la violence de face, mais elle est installée dès les pre- mières images. Un détenu avait écrit «subir la torture est moins horrible qu’ouïr les cris des suppli- ciés». Le spectateur qui entend le hurlement du vent croit entendre ceux qui sont torturés. En quittant la salle, on ressent le besoin de res- pirer profondément et de crier «plus jamais ça!» La coproduction franco-helvéto-grecque lutte contre l’oubli. Tandis que les fascistes grecs dénient les atrocités commises sur Makronissos et plaident l’ouverture de camps de déportation, il est excellent que le Suisse nous rafraî- chisse la mémoire. Les Grecs lui en seront reconnaissants.

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit est encore visible au Cinéma BIO de Carouge tous les jours à 14h jusqu’au 9 avril. Le DVD sortira en septembre.

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit: Makronissos, l’île des oubliés

Cinéma – 19/12/2013 par Antoine de Baecque dans mensuel n°395 à la page 20

Sur une petite île, le régime militaire grec a interné près de 80 000 sympathisants communistes. Entre 1947 et 1950, plus de 80 000 Grecs ont été internés sur la petite île de Makronissos dans des camps de rééducation destinés à combattre le communisme. Dans le contexte de la guerre froide et de la prise du pouvoir à Athènes par les militaires, les libérateurs anglais et américains encourageaient les nationalistes à « casser du communiste ». Une entreprise de lavage de cerveau surnommée la « décolorisation ». Des textes de rééducation étaient diffusés en quasi-permanence par les haut-parleurs. Les nationalistes s’y affirmaient comme les « vainqueurs », dénonçant les « vaincus, un résidu de tonneau de sardines, la vermine antihellénique ». La propagande présentait cet internement massif comme un « sanatorium national ». Des photographies ou des films dans un style néoclassique typique y furent réalisés, diffusés par le gouvernement grec tels des témoignages sur un « laboratoire de nationalisation » assurant le « retour de la population déviante vers le berceau d’une Grèce éternelle ». Parmi les internés ont figuré un certain nombre de poètes, comme Yannis Ritsos, Tassos Livaditis, Menelaos Loudemis, souvent les plus « irréductibles », ceux qui refusaient de signer une déclaration de repentance au communisme – « puisque je suis redevenu un jeune nationaliste grec, je condamne avec dégoût toutes les organisations bulgaro-communistes… » – et se retrouvaient isolés, subissant dans des « quartiers barbelés » des tortures tant psychologiques que physiques. Quelques personnalités françaises ont protesté en défilant et pétitionnant à Paris derrière Aragon, Sartre ou Éluard, tandis qu’à l’ONU on s’inquiétait. Mais les militaires grecs ont pu prolonger ces camps durant trois ans, jusqu’en juillet 1950, moment où une minorité de prisonniers a été libérée tandis que la majorité était contrainte à l’exil sur d’autres îles grecques, parfois pendant une décennie. Le documentaire d’Olivier Zuchuat, austère et tendu, juxtapose plusieurs registres d’images et de paroles, travaillant la matière des lieux, des mots, de la nature et la texture si particulière de la bande-son de l’île, sans cesse en proie au vent du sud, un souffle à déterrer les piquets des tentes, un sifflement continuel qui hante et mine le film. Installé in situ, sur un îlot isolé désormais abandonné, le cinéaste montre les ruines et les vestiges des camps, que les années ont rattrapé, que la mer, souvent agitée, encercle. Sur ces images, on entend la lecture des poèmes de Ritsos, qui décrivent la vie quotidienne au camp, les privations, les violences, les corvées, les espoirs tout de même, poèmes souvent conservés dans des bouteilles enterrées, et qui ont signifié un acte essentiel de survie. Olivier Zuchuat a consulté des centaines de photographies, de films, de lettres, documents qu’il donne à voir tout en faisant entendre leurs contrepoints sonores : les enregistrements des textes de rééducation diffusés ad nauseam à Makronissos. Enfin, sur des images plus sereines – la mer et le ciel hellènes – ou tournées à contre-emploi – la vie des habitants d’îles voisines ou de touristes profitant des beautés de l’endroit -, un commentaire restitue en français le contexte historique de ce grand internement idéologique. Cet essai filmé, avec son systématisme et sa rigueur, confronte les formes et les documents, les voix et les mots, les ruines, les pierres, la mer et les éléments, comme si dans l’écart pouvait s’engouffrer le vent portant les spectres du passé, comme si les plans du cinéma devaient se heurter aux archives photographiques. Avec cette croyance : seul le film est capable de ranimer la mémoire de cette île oubliée, abandonnée de tous.

O. Zuchuat, Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit , en salles le 15 janvier.

Une île grecque sous ode tension

Documentaire sur un camp de «rééducation» d’après-guerre habité par les mots de poètes détenus. C’est un morceau oublié des Cyclades, abandonné à son inexorable reconquête par la nature. Nulle silhouette humaine ne s’y distingue, seulement une terre aride, parsemée de ruines et de friches ocrées par le soleil. Alors que le vent siffle par-dessus le bruit des vagues, d’un lent et hiératique mouvement circulaire, la caméra glisse le long de murailles rocailleuses, hérissées de quelques ronces rouillées, au travers desquelles s’insinue l’azur de la mer Egée. De quel passé éboulé ces pierres sont-elles les vestiges ? «Décoloriser». En 1946, moins de deux ans après la libération de l’ultime camp nazi à Dachau, s’est édifié là, sur l’île de Makronissos un camp de concentration. Un «sanatorium national» où les militaires nationalistes, encouragés et appuyés au temps de la guerre civile par les Américains, déportèrent des dizaines de milliers d’opposants politiques, afin de les rééduquer nationalement, les briser par la torture – les «décoloriser», comme l’on disait alors. Il y avait là surtout des communistes que l’on entendait soulager par la force, jusqu’à mort ou repentance, du «microbe idéologique le plus toxique qu’ait connu l’humanité». Parmi eux se dénombraient quelques poètes, Yannis Ritso, Tassos Livaditis ou Menelaos Loudemis, qui jamais n’y cessèrent d’écrire et de décrire ainsi la vie menée sur cet étroit îlot de leur martyre et de leur constance. Leurs mots, alors encapsulés sous terre dans des bouteilles ou nichés entre les pierres des murs de leurs geôles, irriguent profusément le beau documentaire consacré par Olivier Zuchuat à cette colonie concentrationnaire établie à Makronissos jusqu’en 1951. Le cinéaste suisse recouvre ainsi ses vues amples de l’île, aujourd’hui désertée, des paroles des poètes, et les télescope à un magma d’archives de toutes sortes, photos ou films de propagande, sur lesquels résonnent les injonctions terribles diffusées continuellement par les haut-parleurs des camps aux fins d’un conditionnement rééducationnel. Stratigraphie. Tandis que les textes récités en off racontent l’horreur d’alors, la caméra travaille à un surgissement, elle décrit au sein du paysage une opération patiente de stratigraphie de sa mémoire. Au germe d’un tel dispositif, on peut discerner l’écho de l’œuvre du couple de cinéastes Jean-Marie Straub-Danièle Huillet, dont les plans de paysages, «théâtres vides des opérations», suggéraient à Deleuze que «les mouvements de caméra tracent la courbe abstraite de ce qui s’est passé, et la terre vaut pour ce qui y est enfoui». S’informe ainsi ici un cinéma de fouilles, d’archéologie mémorielle, vivifié par les éléments auxquels il apparaît grand ouvert : ensoleillement caniculaire, rafales interrompues du vent du sud, encerclement par la mer. Ceux-là mêmes qui autrefois prenaient part au calvaire des pauvres hères entassés là, et qui désormais œuvrent, au gré de l’érosion, à en défaire les ruines honteuses. Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit documentaire d’Olivier Zuchuat 1 h 27.

« Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit » : rééducation politique et poésie dans la Grèce de l’après-guerre

Entre 1946 et 1949, alors que la guerre froide jetait son glacis sur le monde, la Grèce sombrait dans la guerre civile. De violents combats opposaient les forces communistes, qui avaient organisé la résistance au nazisme pendant la seconde guerre mondiale, au gouvernement, de droite, que soutenaient la Grande-Bretagne et les Etats-Unis. Cherchant à éradiquer les sympathies communistes dans la population, le pouvoir politique a fait déporter, entre 1947 et 1950, quelque 80 000 personnes sur la petite île de Makronissos, transformée pour les besoins de la cause droitière en camp de rééducation politique. Coupés du monde, soumis à une discipline de fer, à des tortures physiques et psychologiques, les prisonniers étaient harcelés par des militaires jusqu’à ce qu’ils acceptent de renier leurs convictions. Réalisateur d’Au loin les villages, un documentaire tourné au Tchad dans un camp de survivants de la guerre du Darfour, Olivier Zuchuat a découvert cette histoire en tombant sur les poèmes retrouvés à Makronissos. Yannis Ritsos les avait écrits pendant son internement, consignés dans des bouteilles et enterrés pour les soustraire aux fouilles. DES TEXTES DE POÈTES D’UN LYRISME POIGNANT Il s’est ensuite rendu sur cette île caillouteuse, désormais déserte, battue par le vent, a filmé dans de patients plans-séquences les ruines de ce camp que les militants du parti néo-nazi de l’Aube dorée appellent aujourd’hui à remettre en activité. Au son, le bruit de la mer et du vent se fond dans les lectures des textes de Ritsos et de deux autres poètes, Tassos Livaditis et Maneleos Loudemis, qui comme lui, trouvèrent dans l’écriture la force de ne pas plier. Aucun d’eux ne signa la déclaration de repentance que les militaires voulaient qu’ils endossent. La force brute de ces textes, leur lyrisme poignant contrastent avec les messages de propagande que diffusaient les haut-parleurs du camp, que le cinéaste intègre également à sa bande-son, et dont la froide imbécillité évoque les grands fantasmes de la littérature de science-fiction. Bel hommage à la force de résistance des militants révolutionnaires, et aux puissances de l’art et de l’écrit, ce documentaire puise sa force dans cet épisode historique sidérant dont la mémoire s’est quelque peu estompée. On regrette, du coup, que le réalisateur ait adopté, pour l’évoquer, un parti pris si formaliste. Un travail de contextualisation plus substantiel aurait permis d’en mieux apprécier la valeur.

Le vent de la mémoire

La puissance du vent, et la dureté des pierres. La puissance du vent, et la violence de la lumière. La puissance du vent, et l’éclat bleu de la mer. Il y a ça. Cette présence matérielle, d’une incroyable force, d’une présence menaçante. Ça n’arrête pas. Et puis il y a des voix grecques, et une voix française, des photos en noir et blanc, des archives sonores, des fragments de films d’actualité, des vestiges, des images documentaires de ce qui ne se passe pas, si loin si proche, sur la côte en face. Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit est un film composite, mais dont l’un des éléments – la matière physique de l’île de Makronissos dans la mer Egée – saturerait l’espace et les sensations. Et c’est de là, de cette matière, que le contact avec tous les autres composants fait surgir une mémoire, une tristesse, et une colère. Ils ont été 80 000. 80 000 hommes et femmes déportés dans l’ile de Makronissos entre 1947 et 1950. Tous opposants de gauche au pouvoir installé par les Alliés, la plupart avaient été des résistants aux nazis et à leurs alliés grecs, ce sont ces mêmes grecs pro-nazis que les Américains et les Anglais ont installé en garde chiourme pour écraser la résistance communiste grecque, noyer dans le sang la lutte des Kapetanios (partisans) durant la guerre civile qui a succédé au conflit international. Parmi eux, des enseignants et des soldats, des ouvriers et des médecins, des avocats et des artisans, et des poètes. Enfermés, humiliés, torturés, pour beaucoup fusillés ou morts de mauvais de traitement comme leurs compagnons, ces poètes ont laissé des textes, enterrés, cachés dans des bouteilles. Ce sont les textes de Yanis Ritsos, de Tassos Livaditis, de Maneleos Loudemis, textes de poussière et d’effroi, textes de fierté malgré tout que l’on entend. Pas seuls : les discours de la propagande des militaires grecs au pouvoir, et qui gèrent ce camp de concentration qu’ils ont nommé  « Sanatorium national berceau d’une Grèce éternelle » résonnent d’une voix métallique, qui fut celle jaillissant des hauts parleurs répartis dans les six installations carcérales de Makronissos. Et la voix du réalisateur, Olivier Zuchuat, qui livre les informations nécessaires pour situer ce moment enterré de la naissance de l’Europe à l’issue de la deuxième guerre mondiale. Il y a des documents visuels aussi, beaucoup : la terreur à Makronissos, grossièrement maquillée en rééducation heureuse, ne se cachait pas. Il y a, surtout, ces longs et lents mouvements de caméra qui parcourent l’ile. Nous savons d’où ils viennent. Ils prolongent les rails de travelling installés par Alain Resnais à Auschwitz, ils font écho à la traversée des paysages vides et si habités de la caméra de Claude Lanzmann à Chelmno, ils répondent, autrement, au grand mouvement lyrique dans les images blanches et bleues du Méditerranée de Jean-Daniel Pollet. Ils sont la procédure d’une invocation, qui est à la fois celle d’hommes bien réels, et celle d’une histoire, et d’une tragédie. Aujourd’hui, quand on tape « Kapetanios » sur Google, on a une liste d’hôtels pour touristes. Sortie le 15 janvier. Une part importante des archives du camp de Makronissos est accessible sur http://makronissos.net Le recueil des poèmes de Yannis Ritsos Temps pierreux est édité en français par les Editions Ypsilon (traduction Pascal Neveu)

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit

Des plans glissant lentement sur la nature aride de l’île de Makronissos et sur les ruines d’un camp de rééducation, où des milliers de Grecs -dont beaucoup de poètes- accusés de communisme furent internés, entre 1947 et 1951. C’est la parole de ces poètes qui accompagne les images minimalistes, selon un dispositif dont l’austérité transcende les mots mais assèche notre curiosité. Le parti pris formel entièrement assumé de cette littérature en images trouve trop rapidement ses limites.

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit

Makronissos, une île, la mer Egée, la vie sous les tentes… Non, ce n’est pas un camp de vacances. Entre 1947 et 1950, plus de 80 000 citoyens ont été internés dans ce camp de rééducation censé éradiquer le communisme après la guerre civile grecque. Ce documentaire d’Olivier Zuchuat a la bonne idée de faire parler les mémoires, les journaux des déportés eux-mêmes, à commencer par les poèmes de Yannis Ritsos et de Tassos Livaditis. Le résultat est magnifique et poignant. Pétit détail : début 2013, quelques jours avant la sortie du film dans les salles grecques, le parti néonazi Aube dorée demandait la réouverture de Makronissos…

Ce que cache la beauté d’une île

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit, film franco-suisse d’Olivier Zuchuat. Un lent, très lent panoramique sur des murs de pierres sèches, restes de bâtiments en ruine, ouvre le film. À l’arrière-plan, la mer, bleu violent, courtes vagues d’écume rabattue par le vent. Les pierres des murs sont blanches, ocre, grises, mangées de soleil. Végétation pauvre, on est dans une île grecque des Cyclades, Makronissos. Des ruines antiques ? Non, quelques blocs de béton témoignent. Ici, il y a un peu plus de soixante ans, à partir de 1947, alors que l’Europe entrait en paix, furent déportés les communistes grecs, les membres du Front national de libération et de l’Elas, armée populaire de libération, tous ceux qui avaient contribué à chasser les nazis. Ces ruines sont les restes d’un camp de concentration où passèrent de 1947 à 1958 près de cent mille prisonniers arrachés à leur famille, de tout le pays. En une heure trente va être rappelée l’histoire 
de ce camp qui, comme le dit Giorgio Agamben dans 
la citation qui ouvre le film, « est l’espace qui s’ouvre quand l’état d’exception commence à devenir la règle ». Aussi le film n’est-il pas fait, et c’est son mérite, pour apitoyer sur le sort de ceux qui subirent là travaux forcés, coups et tortures, mais pour amener le spectateur d’aujourd’hui à réfléchir sur ces « états d’exception » qui ne sont pas si exceptionnels qu’on le croit. Sa construction même en témoigne, qui alterne les panoramiques contemporains sur cette île que n’habitent plus que des chèvres, vives créatures aux cornes en lyre torsadée venues du plus lointain passé de la Grèce et séquences retrouvées de films de propagande gouvernementale de l’époque présentant un « centre de formation très convenable ». Trois sortes de voix courent tout au long : un texte informatif sur la situation du camp, la lecture de poèmes de Yannis Ritsos (*) et Tassos Livaditis, poèmes qu’ils écrivirent sur place et enterrèrent dans des bouteilles pour les retrouver plus tard, et « La voix du pouvoir », consignes dictées aux déportés par haut-parleurs. Trois voix qui se disputent le film, comme se heurtent les images entre beauté ancienne des lieux filmée aujourd’hui et grisaille des plans d’archives de tentes entassées sur les collines. Si en effet ces poèmes, d’un lyrisme retenu, sont dits comme confidences murmurées, les crachotements de micro par lesquels passe la voix du commandement en accentuent l’horreur. L’horreur, oui, car c’est, dit cette voix, pour leur bien, pour qu’ils deviennent de bons Grecs « respectant les valeurs sacrées de la race », que ces hommes sont sur cette île. Ainsi doivent-ils en chœur reprendre les « Dix Commandements de Makronissos ». Abjurer le communisme. S’ils ne le font pas spontanément, on les torture. Pour leur bien. Et le haut-parleur de hurler pour convoquer tel détenu qui a osé partager sa boîte de conserve avec un autre « à la manière communiste ». Ce dialogue entre hier et aujourd’hui, entre les poèmes des déportés et les aboiements des haut-parleurs, fait le prix de ce film où les images de propagande, comme celles consacrées à la visite d’un officier anglais enchanté par cette expérience de « réarmement moral » sont remises à leur place. Et encore une fois, sans pathos, sans la véhémence du dénonciateur. Sachez, dit le cinéaste, regarder derrière les apparences. Sachez lire un paysage. De l’histoire ancienne ? Au début de l’année dernière, un responsable du parti grec néonazi Aube dorée que la crise fit fleurir a dit qu’il « serait temps de rouvrir Makronissos ». (*) Les poèmes de Ritsos Temps pierreux cités dans le film 
ont été édités en 2008 (Ypsilon).

“Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit” : un documentaire passionnant

Ce documentaire, esthétique et politique, évoque les camps grecs de redressement idéologique où, au début des années 1950, furent internés près de 80 000 hommes, femmes et enfants soupçonnés de sympathie communiste. Images d’archives, films de propagande, photos volées et prises de vue contemporaines reconstituent le quotidien de ces prisons où, pour tromper la surveillance, poètes, artistes et libres-penseurs écrivirent et enfouirent dans le sol de superbes textes de résistance, aujourd’hui retrouvés. Ils scandent, tels un chœur tragique, cette mélopée mémorielle passionnante bien que formellement austère.

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit

Entre 1947 et 1950, quatre-vingt mille citoyens grecs soupçonnés de communisme furent déportés sur une île désertique des Cyclades. Sous-titré Chroniques poétiques du camp de rééducation de Makronissos, ce documentaire d’Olivier Zuchuat fait vibrer les voix des victimes. En confrontant des images actuelles des ruines du camp à des archives d’époque et les écrits des prisonniers écrivains aux consignes de « rééducation » diffusées par les haut-parleurs des gardes-chiourmes, le réalisateur exhume les traces d’une résistance sous les barbelés. Un beau travail de mémoire.

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit

En 2008, avec Au loin des villages, Olivier Zuchuat avait proposé un essai documentaire sur un camp de réfugié au Tchad. Autre lieu autre temps : il s’intéresse ici au camp de détention et de rééducation de l’île grecque de Makronissos où, de 1947 à 1950, l’armée gouvernementale en guerre avec les forces communistes déportait ses prisonniers politiques. Poésie et histoire Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit fait se frotter deux régimes d’image et de texte. Des plans pris aujourd’hui sur l’île de Makronissos et des images d’époque, les discours des autorités et les poèmes écrits par les détenus. Peu de « faits », de témoignages, de données historiques, pas d’entretiens avec des historiens ou d’anciens détenus. C’est d’abord par la parole poétique que le réel de Makronissos doit se dessiner pour le spectateur. Cette relative substitution de la poésie à l’histoire constitue un pari risqué, étant donné le caractère assez peu connu de cet épisode historique. Les textes auraient sans doute gagné en puissance par une meilleure connaissance de leur contexte : pour jouir de la transposition poétique du réel, il faut le connaître à un certain degré. Nous aurions souhaité en savoir plus. Malgré notre empathie, Makronissos, ses institutions, et ses habitants de passage restent un peu abstraits. Tranquillité de l’oubli Ce manque a du reste sa justification : l’oubli constitue un des objets de Comme des lions de pierre. L’île est un désert balayé par le vent, et les traces disparaissent rapidement – c’est cet effacement qui est donné à voir par les plans tournés sur l’île aujourd’hui. Dans une solennité sans pompe, la caméra d’Olivier Zuchuat dessine patiemment son espace, par de longs et lents travellings et panoramas : étonnantes structures en pierre sèche, tas de pierres disposées rythmiquement sur la colline, longues bâtisses sans toit, des fenêtres desquelles partout se découvre la mer. N’était leur sordide raison d’être, les ruines du camp paraîtraient presque aussi vénérables que les vestiges antiques. Mais puisque ce n’est pas à l’image de signifier la violence, c’est aux mots de le faire. Deux poétiques C’est bien sur ce plan que le film est le plus efficace, et moins dans la friction entre les images et le verbe, que dans celle entre deux types de discours et deux régimes de langue – là, cela fait quelques belles étincelles. D’un côté la poésie des victimes, les mots qui cherchent à passer entre les barbelés ; de l’autre le discours de ceux qui les érigent, scandé et répété au haut-parleur. C’est toute une poétique glaciale, une anthologie du fascisme romantisant, filant à l’infini la métaphore de la société organique, avec ses microbes, ses toxiques et ses remèdes. La rhétorique prenait même corps in situ, puisque les prisonniers déplaçaient des pierres pour écrire devises ou « Patrie ! » sur le flan de la montagne. La leçon est édifiante, et très efficace la confrontation du haut-parleur totalitaire avec les mots griffonnés dans un coin de cellule, et qui permettaient la résistance spirituelle.

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit

Ce documentaire impressionnant s’appuie sur des textes de poètes déportés en 1949 dans l’île grecque de Makronissos, trop méconnu camp de concentration destiné à éradiquer le communisme par de féroces méthodes. Sur un long travelling laissant apparaître, par les vides de murs en ruines, l’inaltérable bleu de la Mer Egée, une voix récite un poème grec tel un alphabet tragique. A, B, C, D : ces lettres désignaient les différents camps de “rééducation au patriotisme” de l’île de Makronissos, dans lesquels, entre 1947 et 1951, furent déportés, affamés, torturés et souvent exécutés plus de 80 000 opposants grecs au régime autoritaire des rois Georges II et Paul Ie’. Alors que les camps d’extermination nazis venaient à peine d’être libérés, l’État grec, à l’issue d’une sanglante guerre civile perdue par les forces de gauche, interdit le Parti Communiste et ouvrit, sur cet îlot désolé des Cyclades, un laboratoire carcéral modèle destiné à extirper du cerveau de ses citoyens les racines du mal communiste. Page sombre et cachée d’une histoire grecque qui n’en manque pas, l’existence de ces camps semble avoir été effacée de la mémoire collective. Si ce n’est le nombre de leurs victimes, ils avaient pourtant peu à envier à leurs funestes homologues. Documentariste suisse à qui l’on doit en 2008 le beau Au loin des villages, Olivier Zuchuat en a découvert l’horreur et la férocité par les poèmes de Yannis Ritsos, rassemblés en un recueil titré Temps pierreux, composés clandestinement et enterrés dans le camp D où il avait été déporté en 1949, comme beaucoup d’autres intellectuels, communistes affirmés ou soupçonnés de l’être. Ce n’est donc pas en historien, ni même en documentariste classique, que le cinéaste a décidé de traiter ce point aveugle de l’Histoire mais en mémorialiste. Il érige ainsi, par la grâce ascétique de lents panoramiques fouillant sans relâche ce paysage minéral battu par les vagues et les vents, une sorte de tombeau littéraire au courage des irréductibles qui refusèrent de signer la “déclaration de repentance au communisme”. Néanmoins soucieux d’informer, il fait alterner poèmes dits sur plans de ruines qui “ont vu” et images d’archives révélatrices. Comme dans tout univers répressif concentrationnaire, l’atroce réalité était masquée par une exaltante propagande servie en vitrine au monde. Comme dans tout univers concentrationnaire une hiérarchie des souffrances selon les camps s’était instaurée, un vocabulaire propre aux sévices variés s’était développé. Les détenus civils du camp D craignaient leur transfert au camp B, encadré par des militaires aguerris à “casser du communiste”. De ces différents aspects, le film d’Olivier Zuchuat rend compte par une esthétique poignante et un montage à la fois poétique et rigoureux, soutenue par une bande son remarquable. Textes lus, beuglements métalliques des hauts parleurs éructant consignes et maximes, et vent incessant, glacé ou brûlant, première torture offerte par la nature à cet enfer organisé, en constituent la texture. Outre son indéniable qualité artistique, ce n’est pas la moindre vertu de ce documentaire que de faire découvrir à un plus grand nombre le calvaire oublié des déportés de l’île de Makronissos, que des membres du parti d’extrême-droite grec Aube Dorée ont récemment suggéré de ré-ouvrir !

Comme des lions de pierre à l’entrée de la nuit

À Makronissos, dans le camp ou plus de 80 000 Grecs communistes furent internés entre 1947 et 1950 pour être « rééduqués », la poésie a permis à Yannis Ritsos et quelques autres de résister malgré les sévices. Leurs écrits sont lus au fil de ce documentaire, en alternance avec des textes de propagande, le tout sur des plans en travelling montrant les ruines de cette île-prison. Le dispositif semble aride, mais à force, quelque chose d’organique se noue entre ces pierres et les mots des suppliciés.

Η Μακρόνησος μέσα από τα μάτια του Ελβετού σκηνοθέτη Ολιβιέ Ζισουά

Μια ταινία για τη Μακρόνησο, του Ελβετού σκηνοθέτη Ολιβιέ Ζισουά (Olivier Zuchuat), κάνει διεθνή πρεμιέρα τον προσεχή Απρίλιο, στο Φεστιβάλ της Νιόν, στην Ελβετία.

Πηγή έμπνευσης του κινηματογραφιστή στάθηκαν τα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου, του Τάσου Λειβαδίτη και του Μενέλαου Λουντέμη, που βρέθηκαν κι εκείνοι μαζί με άλλες κορυφαίες φυσιογνωμίες της τέχνης, του πνεύματος και χιλιάδες Έλληνες, στα στρατόπεδα της Μακρονήσου (1947- 1951).

Πρόθεση της ταινίας με τίτλο «Σαν πέτρινα λιοντάρια», είναι να συνταιριάξει δύο διαμετρικά αντίθετους λόγους. Από τη μια, την ποιητική γραφή των εξόριστων ποιητών κι από την άλλη, την ηθική εκμηδένιση της ανθρώπινης υπόστασης, όπως αυτή επιχειρήθηκε στη Μακρόνησο.

«Τη δύναμη της ποίησης, σε αντίστιξη με τα ερείπια- αδιάψευστο μάρτυρα του χώρου- και την προπαγάνδα της εποχής» λέει χαρακτηριστικά στο ΑΜΠΕ, ο 43χρονος Ελβετός σκηνοθέτης, μιλώντας για την ταινία του, μια συμπαραγωγή Ελβετίας, Γαλλίας και Ελλάδας.

Η ένταση της κυβερνητικής προπαγάνδας, αποκαλύπτεται μέσα από ελληνικά και βρετανικά κινηματογραφικά επίκαιρα. Αλλά και από τα προπαγανδιστικά περιοδικά όπως, «Ο Σκαπανεύς», «Η Αναμόρφωσις» κ.α. Βασικό οπτικό υλικό της ταινίας αποτελεί επίσης, η ανέκδοτη συλλογή φωτογραφιών του Νίκου Μάργαρη, από τις συλλογές των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).

Ο τίτλος της ταινίας, «Σαν πέτρινα λιοντάρια» οδηγεί στο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου, «Οι γερόντοι μας», που έγραψε ο ποιητής το 1949, εξόριστος στη Μακρόνησο.

Το ποίημα περιλαμβάνεται στη συλλογή του Γιάννη Ρίτσου «Πέτρινος Χρόνος» και ήταν, όπως εξηγεί ο Ολιβιέ Ζισουά, η αφετηρία για την πολύμηνη έρευνά του μαζί με τους συνεργάτες του, γύρω από τη Μακρόνησο. Τα ποιήματα διαβάζουν Έλληνες ηθοποιοί.

Μια πολύ έντιμη προσέγγιση

Πραγματικά αξιέπαινη η κινηματογραφική προσέγγιση του γάλλου δημιουργού Olivier Zuchuat. Αποτυπώνει τον ένδοξο αλλά τελικά αδιέξοδο, αγώνα της Ελλάδας του φωτός, ώστε κατά τους διωγμούς που ακολούθησαν την απελευθέρωση, να μην υποκύψει. Αποτυπώνει τον ευγενικό αυτόν αγώνα που οι έλληνες πατριώτες μετά τα χιτλερικά κολαστήρια, συνέχισαν να δίνουν στον τόπο θανάτου της Μακρονήσου.

Η κινηματογραφική γραφή του λιτή και τα κάδρα των λήψεών του στα κουφάρια που παραμένουν στην Μακρόνησο απέριττα. Το σύνολο της κινηματογραφικής αφήγησης αποδίδει έναν ουσιαστικό σεβασμό στο μαρτύριο της προοδευτικής Ελλάδας και συνδυάζεται με έναν καταπληκτικό τρόπο με τα μεγάλα ποιητικά έργα που τα σπουδαιότερα ταλέντα του τόπου λάξεψαν μαζί με τον πόνο τους σε εκείνες τις πέτρες της Μακρονήσου! Τα μακρόσυρτα γεμάτα λυρισμό πλάνα που παραθέτει ο δημιουργός εναλλάσσονται με οπτικό και ακουστικό υλικό από τα χρόνια εκείνα της ελληνικής ντροπής όπως αυτή αποτυπώνεται στο επίσημο προπαγανδιστικό υλικό των νικητών του χαμένου αγώνα για την πραγματική απελευθέρωση της Ελλάδας.

Πρόκειται για ένα πραγματικά συγκινητικό φιλμ που συνιστάται ένθερμα σε κάθε προοδευτικό θεατή, τόσο για το πραγματικά εξαιρετικό περιεχόμενό του αλλά και για την ευκαιρία που δίνει για στοχασμό πάνω σε ότι διαδραματίστηκε στην βασανισμένη και προδομένη αυτή χώρα.

Ένα φιλμ που δίνει την ευκαιρία να αναλογιστεί ο καθένας πως η χώρα βαδίζει από τα χρόνια της Μακρονήσου μέχρι σήμερα στου κακού την σκάλα!

Ενας Ελβετός στη Μακρόνησο

Το «Σαν πέτρινα λιοντάρια…» απέσπασε πρόσφατα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Λιψίας το βραβείο της Οικουμενικής Επιτροπής. Τι μπορεί να οδήγησε έναν 44χρονο Ελβετό κινηματογραφιστή στην τραγική ιστορία της Μακρονήσου; Ο Ολιβιέ Ζισουά, σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας», που θα προβάλλεται στις αίθουσες από τις 18 Απριλίου, θυμάται πολύ καλά τη μέρα που, μέσα σε ένα γαλλικό βιβλιοπωλείο, έπεσε τυχαία πάνω στη συλλογή του Γιάννη Ρίτσου «Πέτρινος χρόνος».

Δραματουργός παλιότερα ο ίδιος και βοηθός για ένα φεγγάρι του Ματίας Λάνγκχοφ, ο Ζισουά γνώριζε τον Ρίτσο από τα θεατρικά του έργα κυρίως, αλλά για τα τάγματα και τα στρατόπεδα αναμόρφωσης της Μακρονήσου δεν είχε τίποτε ακουστά.

«Διάβασα το μεγαλύτερο μέρος του “Πέτρινου χρόνου” μέσα στο βιβλιοπωλείο», λέει σήμερα, «μαγνητισμένος και σοκαρισμένος από τη ρεαλιστική δύναμη των στίχων. Ηταν σαν να είχα μπροστά μου έτοιμο ντοκιμαντέρ… Αρχικά σκέφτηκα να γυρίσω μια ταινία μικρού μήκους βασισμένη αποκλειστικά στη συγκεκριμένη συλλογή, με τη φιλοδοξία να βαδίσω πάνω στα χνάρια του Ζαν-Ντανιέλ Πολέ, σκηνοθέτη που θαύμαζα πολύ, δημιουργού της ταινίας “L’ ordre” γύρω από τους λεπρούς της Σπιναλόγκα. Χάρη ωστόσο σε μια μαθήτριά μου, την Ελένη Γιώτη, επισκέφτηκα τη Μακρόνησο, ανακάλυψα κι άλλα ποιητικά κείμενα εγκλείστων, ήρθα σ’ επαφή με δεκάδες πρώην κρατούμενους και σιγά σιγά πήραν όλα το δρόμο τους…»

Το «Σαν πέτρινα λιοντάρια…» είναι η τέταρτη ταινία του Ζισουά. Η αμέσως προηγούμενη, με τίτλο «Au loin des villages» (2008), ήταν ένα είδος κινηματογραφικού δοκιμίου γύρω από τα θύματα της ανθρωπιστικής κρίσης στο Νταρφούρ, ενώ είχε προηγηθεί ένα αντίστοιχο ντοκιμαντέρ που εξερευνούσε την κρίση χρέους του Μάλι. Με σπουδές θεωρητικής φυσικής στην Πολυτεχνική Σχολή της Λοζάνης και λογοτεχνίας στο Τρίνιτι Κόλετζ του Δουβλίνου, ο Ζισουά στράφηκε στη συνέχεια προς το θέατρο, σκηνοθετώντας έργα των Χάινερ Μίλερ και Μπέρτολτ Μπρεχτ, ενώ από το 2000 είναι αφοσιωμένος στο σινεμά. Σήμερα μοιράζει το χρόνο του μεταξύ Ελβετίας και Γαλλίας βιοποριζόμενος ως μοντέρ και παραδίδοντας μαθήματα στη φημισμένη κινηματογραφική σχολή του Παρισιού La Femis.

Συμπαραγωγή με την ελληνική εταιρεία «Περίπλους», το «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» δίνει μια νέα κινηματογραφική ζωή σε κείμενα του Ρίτσου, του Τάσου Λειβαδίτη και του Μενέλαου Λουντέμη που γράφτηκαν όσο οι ίδιοι ζούσαν εξόριστοι σ’ αυτό το ξερονήσι απέναντι από το Λαύριο, όπου μεταξύ 1947 και 1951 είχαν εκτοπιστεί για ν’ «αναμορφωθούν» πάνω από 80.000 άντρες, γυναίκες και παιδιά, προκειμένου να μην επεκταθεί το «μικρόβιο» του κομμουνισμού. «Για να ζήσουμε πρέπει ν’ αρνηθούμε πως είναι νύχτα, ν’ αρνηθούμε πως θα ξημερώσει», έγραφε ο Τάσος Λειβαδίτης. «Σε τούτα τα βράχια τουφεκίστηκαν οι 300 του Α Τάγματος / τούτα τα φύκια είναι μια τούφα μαλλιά ξεκολλημένα μαζί με το δέρμα / απ’ το καύκαλο ενός συντρόφου που αρνήθηκε να υπογράψει δήλωση», έγραφε ο Ρίτσος… Οι στίχοι τους, κάποιοι από τους οποίους θάφτηκαν στα στρατόπεδα και βρέθηκαν αργότερα, δένονται στο ντοκιμαντέρ με τις ομιλίες της κρατικής προπαγάνδας που μεταδίδονταν ακατάπαυστα από τα μεγάφωνα, ενώ οι σημερινές εικόνες ερημιάς του νησιού εναλλάσσονται στην οθόνη με φωτογραφίες αρχείου.

Ο φακός του Ζισουά περιφέρεται αργά, πολύ αργά, στα ερείπια των στρατιωτικών εγκαταστάσεων, καθώς στόχος του ίδιου ήταν «να δίνεται ο απαραίτητος χρόνος στον θεατή και τα ποιήματα, ν’ ακούει και ν’ ανακαλεί με τη φαντασία του όσα αποτρόπαια συνέβαιναν στο νησί. Ωστόσο “η ταινία μου δεν μιλά τόσο για τη μνήμη όσο για τη λήθη. Την τελευταία μέρα των γυρισμάτων, μια Κυριακή του Αυγούστου του 2010, είδαμε να καταφθάνουν στη Μακρόνησο το ένα σκάφος μετά το άλλο και παρέες τουριστών για το μπάνιο τους. Με το που αντίκρισα αυτή την εικόνα, ήξερα πως είχα βρει και πώς θα τελειώνει η ταινία. Η λήθη ήταν μπροστά στα μάτια μου».

Πώς και δεν χρησιμοποίησε το υλικό που συγκέντρωσε συνομιλώντας με πρώην κρατούμενους; «Οι μαρτυρίες τους μου πρόσφεραν άφθονο υλικό. Ολοι τους, πάνω από 80 χρόνων οι περισσότεροι, υπήρξαν πολύ γενναιόδωροι. Μου τα έδωσαν όλα – το χρόνο τους, τις αναμνήσεις τους, φωτογραφίες, ντοκουμέντα… Καθώς όμως έκανα το μοντάζ αντιπαραβάλλοντας τα λόγια τους με τους στίχους των ποιητών, είχα την αίσθηση πως οι μαρτυρίες τους αναφέρονταν σε κάτι μακρινό πια, ενώ τα ποιήματα απέπνεαν αμεσότητα και διατηρούσαν τη δύναμη ενός ανεξίτηλου παρόντος. Για αυτό και προτίμησα να τις παραλείψω. Δεν αποτυπώνονται στην οθόνη τα λόγια αυτών των ανθρώπων, αλλά εμένα με διαπότισαν, κάτι που ελπίζω να πέρασε και στο ντοκιμαντέρ».

Το «Σαν πέτρινα λιοντάρια…» απέσπασε πρόσφατα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Λιψίας το βραβείο της Οικουμενικής Επιτροπής ως μια «συγκλονιστική μαρτυρία για την πνευματική δύναμη που χρειάζεται για ν’ αντισταθεί κανείς στη δικτατορία της ομοιόμορφης σκέψης». Οπως μάλιστα σημείωναν οι προτεστάντες και καθολικοί κριτικοί που απαρτίζουν τη συγκεκριμένη επιτροπή, «μας κάνει καλό εδώ στην Ευρώπη να σκεφτούμε την Ελλάδα όπως παρουσιάζεται σε αυτή την ταινία». Αρκετά καλή υποδοχή, λέει ο Ζισουά, γνωρίζει το έργο και στην Ελβετία, όπου προβάλλεται αυτές τις μέρες. «Σε κάθε προβολή υπάρχουν κι Ελληνες που έρχονται να με συναντήσουν συγκινημένοι, ενώ οι συμπατριώτες μου από τη μια αναρωτιούνται σε τι βαθμό είναι γνωστή η ιστορία της Μακρονήσου στη σημερινή Ελλάδα κι από την άλλη, ενήμεροι όντες για το φαινόμενο της Χρυσής Αυγής, εκφράζουν την ανησυχία τους για μια πιθανή αναβίωση του εθνικισμού και του ολοκληρωτισμού».

Ο Ελβετός σκηνοθέτης θα παραστεί στην επίσημη προβολή του ντοκιμαντέρ την ερχόμενη εβδομάδα στην Ταινιοθήκη. Θα προλογίσει επίσης τις προβολές της Παρασκευής και του Σαββάτου (19 και 20/4 στις 20.00) και μετά το τέλος τους θα έχει ανοιχτή συζήτηση με το κοινό.

Το νεκροταφείο της Μακρονήσου αντηχεί ποίηση

Ταινίες έχουν γυριστεί πολλές γι’ αυτό το κολαστήριο. Ο Γαλλοελβετός καθηγητής Πανεπιστημίου εντυπωσιάστηκε τόσο από την ποιητική έκφραση των εξορίστων που βάσισε μια ταινία στο έργο τους, κυρίως του Ρίτσου, του Λειβαδίτη και του Λουντέμη.

Η συλλογή ποιημάτων «Πέτρινος Χρόνος», που έγραψε στη Μακρόνησο ο Γιάννης Ρίτσος, μίλησε απευθείας στην καρδιά του Ολιβιέ Ζισουά. Το βιβλίο έπεσε τυχαία στα χέρια του το 2009 -είχε κυκλοφορήσει στη Γαλλία από τις εκδόσεις Ypsilon. Εντυπωσιάστηκε από την ποιητική δύναμη, αλλά και τις συνθήκες που γράφτηκαν τα ποιήματα. Στην εισαγωγή της έκδοσης υπήρχε ειδική αναφορά στη Μακρόνησο. Εκεί έμαθε για το στρατόπεδο συγκέντρωσης «εθνικής αναμόρφωσης» που φτιάχτηκε στο νησί για την «καταπολέμηση κι επέκταση του κομμουνισμού». Αμέσως θέλησε να γυρίσει μια ταινία- αναφορά στην ποίηση που γράφτηκε από τους εξόριστους.

Ο Ολιβιέ Ζισουά επικοινώνησε με την Ελένη Γιώτη, φοιτήτριά του στο Πανεπιστήμιο Paris-Est Marne la Vallée της Γαλλίας. Το καλοκαίρι του ίδιου έτους επισκέφθηκαν τη Μακρόνησο, κάτι που επανέλαβαν πολλές φορές το επόμενο διάστημα για ρεπεράζ και τα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας». Πρόκειται για ένα κινηματογραφικό δοκίμιο για την ιστορία της Μακρονήσου, μέσα από ποιήματα των Γιάννη Ρίτσου, Τάσου Λειβαδίτη και Μενέλαου Λουντέμη. Βγαίνει την επόμενη Πέμπτη (18/4).

Πολλά από εκείνα τα γραφτά θάφτηκαν κάτω από τις πέτρες, ανάμεσα στις χαραμάδες, στα ανοίγματα των τοίχων για να αποκαλυφθούν αργότερα. Αλλα τα φύλαξαν μέσα σε μπουκάλια οι κρατούμενοι για να τα μεταφέρουν και να τα σώσουν. «Οι ποιητές συνήθως γράφουν για να υμνήσουν τη φύση, να εκφράσουν ερωτικά αισθήματα ή ακόμα την οδύνη της ύπαρξης. Σπάνιοι είναι εκείνοι που δημιούργησαν ποιητικό έργο πίσω από συρματοπλέγματα, κάτω από βασανιστήρια. Οι ποιητές της Μακρονήσου έκαναν να αναδυθεί από τα κείμενά τους μια φωνή αντίστασης, ένας πίδακας ζωτικής δύναμης. Τα ποιητικά χρονικά της ζωής των εξόριστων στο νησί αφηγούνται τον τρόμο και την επιβίωση μέσα σε αυτό το βάρβαρο εργαστήριο που στόχο είχε τον “πνευματικό επαναπρογραμματισμό” των αντιστεκόμενων κομμουνιστών», σημειώνει ο Ζισουά.

Ο 44χρονος Γαλλοελβετός διάλεξε αργά πλάνα τράβελινγκ που μας οδηγούν σε ένα υπνωτικό ταξίδι μέσα στα ερείπια των στρατιωτικών εγκαταστάσεων, ενώ παρεμβάλλεται αρχειακό υλικό. «Τα ποιήματα αυτά γεννούν εικόνες, κινητοποιούν τη φαντασία. Η αρχική σκέψη του Ολιβιέ ήταν να αντιπαραβάλει τα ποιήματα με τα ερείπια της Μακρονήσου», μας λέει η Ελένη Γιώτη και θυμάται την πρώτη τους επίσκεψη, το 2009. «Είχαμε ήδη διαβάσει και μελετήσει κείμενα και αρχειακό υλικό. Οταν επισκεφτήκαμε τη Μακρόνησο, δεχτήκαμε ένα ισχυρό σοκ από τα ελάχιστα στοιχεία που έχουν απομείνει. Εχεις την έντονη αίσθηση ενός παρατημένου νεκροταφείου, ενός τόπου στον οποίο επιχειρείται μέσω της εγκατάλειψης το σβήσιμο της μνήμης. Μας σόκαρε βαθιά. Μας πήρε ορισμένες ημέρες να συνέλθουμε και να κατανοήσουμε ποια είναι η κινηματογραφική διάσταση που έχει αυτός ο τόπος σήμερα. Το νησί έχει εγκαταλειφθεί πλήρως κι ας ανακηρύχθηκε στις 16 Μαΐου του 1989 ιστορικός τόπος».

Στο ντοκιμαντέρ αντιπαραβάλλονται τα ποιήματα Ρίτσου, Λειβαδίτη, Λουντέμη με τα κείμενα προπαγάνδας που ακούγονταν από τα μεγάφωνα, φωτογραφικό και κινηματογραφικό αρχειακό υλικό, όπως ένα φιλμάκι προπαγάνδας του BBC με αφορμή την επίσκεψη Αγγλων αξιωματούχων, όπου γίνεται λόγος για το «θαύμα της αναμόρφωσης», κ.ά.

Η έρευνα του Ολιβιέ και των συνεργατών του βασίζεται σε γραπτές αναφορές και προφορικές συζητήσεις που έκαναν με πολλούς Μακρονησιώτες. Επίσης, από την ειδική έκδοση για την ποίηση της Μακρονήσου που κυκλοφόρησε στη Γαλλία άντλησαν στοιχεία από ποιήματα των: Αρη Αλεξάνδρου, Τίτου Πατρίκιου, Βικτωρίας Θεοδώρου, Δημήτρη Δούκαρη, Λευτέρη Ραυτόπουλου, Μανώλη Κορνήλιου, Κώστα Κουλοφάκου, Τζαβαλά Καρούσου, και πολλών άλλων γνωστών και άγνωστων ποιητών, καθώς η Μακρόνησος ήταν κι ένα ποιητικό εργαστήρι. Με τη δύναμη των λέξεων επιχειρούσαν οι κρατούμενοι να αντέξουν το κολαστήριο.

Στη γαλλοελβετική συμπαραγωγή συμμετέχει η ελληνική εταιρεία «Περίπλους ΕΠΕ», που έχει δημιουργήσει εξαιρετικά ντοκιμαντέρ, από τη «Νύχτα που ο Φερνάντο Πεσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη» έως τα «Ημερολόγια καταστρώματος – Γιώργος Σεφέρης». «Είναι ευτυχής συγκυρία για εμάς, καθώς τον Οκτώβριο θα είναι έτοιμο το ντοκιμαντέρ για τον Γρήγορη Λαμπράκη. Την ίδια στιγμή μάς βρίσκει ένας Γαλλοελβετός σκηνοθέτης με την ταινία του, με την οποία έχουμε πολιτικές και αισθητικές συγγένειες», λέει ο Θάνος Λαμπρόπουλος, εκ των Ελλήνων συμπαραγωγών.

Το ντοκιμαντέρ βγαίνει στην «Ταινιοθήκης της Ελλάδας» στην Αθήνα, και στην αίθουσα «Παύλος Ζάννας» της Θεσσαλονίκης την Πέμπτη 18 Απριλίου.

Ολιβιέ Ζισουά: Ηθελα να φέρω στο φως παρουσίες, να παλέψω ενάντια στη λήθη

«Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας» είναι ο τίτλος του ντοκιμαντέρ που γύρισε ένας Ελβετός, ο Ολιβιέ Ζισουά, για το «εθνικό αναμορφωτήριο» της Μακρονήσου, και το οποίο θα προβάλλεται από την ερχόμενη Πέμπτη σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη (στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος και στην αίθουσα «Παύλος Ζάννας» αντίστοιχα). Με τον τίτλο δανεισμένο από το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Οι γερόντοι», η ταινία του Ζισουά αντιπαραθέτει την ποίηση που έγραψαν οι πολιτικοί κρατούμενοι της Μακρονήσου στο εθνικιστικό παραλήρημα της «αναμόρφωσης», όπως βγαίνει μέσα από το ουρλιαχτό των μεγαφώνων…

Ο «ανήσυχος» για τα σημάδια των καιρών Ελβετός κινηματογραφιστής φτιάχνει μια ταινία μνήμης ενάντια στη λήθη, αλλά και ένα έργο ηθικής αντίστασης για το σήμερα… Ο Γάλλος συμπαραγωγός της ταινίας μεσολάβησε ώστε ο Ζισουά να συνεργαστεί από ελληνικής πλευράς με την κινηματογραφική ομάδα του «Περίπλου» -σε μια «εξαιρετικά γόνιμη συνεργασία», όπως τονίζουν οι Έλληνες συνεργάτες του. Ιστορικός σύμβουλος της ταινίας ήταν ο «δικός μας» Στρατής Μπουρνάζος, των «Ενθεμάτων».

* Τι είναι αυτό που σας τράβηξε αρχικά, ως κινηματογραφιστή, στο συγκεκριμένο σχέδιο για τη Μακρόνησο; Και όταν τελειώσατε την ταινία τι είχε αλλάξει, τι «μάθατε» μέσα από αυτήν; Αποφάσισα να γυρίσω την ταινία, αφότου διάβασα τη συλλογή Πέτρινος Χρόνος του Γιάννη Ρίτσου (στη γαλλική μετάφραση του Pascal Neveu, από τις εκδόσεις Ypsilon, 2009). Μέχρι τότε δεν είχα επισκεφτεί ποτέ την Ελλάδα. Η τραγωδία της Μακρονήσου και η δραματουργική δύναμη των ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου, τα οποία έγραψε ενόσω ήταν εξόριστος στο νησί, με συγκλόνισαν. Οπότε, ήταν για μένα σαν μια μεγάλη πόρτα που άνοιγε προς μια χώρα και μια ιστορία που δεν γνώριζα. Προκειμένου να γίνει μια τέτοια ταινία, χρειάστηκε διάβασμα, συζητήσεις με μεγάλο αριθμό Μακρονησιωτών και με ιστορικούς, και στη συνέχεια να γίνουν δραστικές επιλογές, την ευθύνη των οποίων φέρουμε πλήρως. Κατά κάποιο τρόπο, προστατεύτηκα πίσω από τους ποιητές, αφήνοντας τα ποιήματα να αντιπαρατεθούν με τα προπαγανδιστικά κείμενα. Όμως, έχω επίγνωση ότι αυτός ο λογοτεχνικός «Ψυχρός Πόλεμος» δεν πραγματεύεται παρά μόνο κάποιες από τις διαστάσεις της πραγματικότητας για τη Μακρόνησο.

* Καθώς δεν γνωρίζουμε καθόλου στην Ελλάδα το προηγούμενο κινηματογραφικό σας έργο, ποια είναι, ίσως, τα κοινά στοιχεία με την ταινία για τη Μακρόνησο; Η προηγούμενη ταινία μου, με τίτλο «Αu loin des villages» («Μακριά από τα χωριά», 2008), γυρίστηκε σε ένα προσφυγικό στρατόπεδο στο Νταρφούρ του Σουδάν. Πρόκειται για ένα στρατόπεδο, στο οποίο οι άνθρωποι κλείνονται από μόνοι τους, προκειμένου να προστατευτούν από τον πόλεμο που μαίνεται έξω. Σε αντίθεση με τη Μακρόνησο, επρόκειτο για ένα στρατόπεδο που σώζει ζωές. Η κινηματογραφική φόρμα που επιλέχθηκε ήταν αυστηρή: στατικά πλάνα και τράβελινγκ, με στόχο να αποτυπωθεί η ατέρμονη αναμονή και οι συνθήκες ένδειας των επιζώντων. Μια δουλειά πάνω στον χρόνο (που απλώνεται), τον χώρο (που περιορίζεται) και τη μνήμη (των σφαγών από τις οποίες γλίτωσαν), η οποία συγκλίνει με την προσέγγιση που χρησιμοποιήθηκε και στην ταινία για τη Μακρόνησο. Σε αυτό το σημείο, όμως, μου φαίνεται, πρέπει να σταματήσουν οι συγκρίσεις…

* Σε μια ταινία όπως αυτή, πόσο ισχυρός είναι ο καταναγκασμός της Ιστορίας, της πραγματικότητας, και ποιο το περιθώριο καλλιτεχνικής ελευθερίας; Τι πιστεύετε για τον συνδυασμό αυτό; Σε μια ταινία που πραγματεύεται ένα τόσο οδυνηρό θέμα όπως η Μακρόνησος, ο σκηνοθέτης δεν είναι ελεύθερος: παραλύει από το «βάρος» και την πολυπλοκότητα όσων συνέβησαν, από τον κίνδυνο να αναπτύξει μια αισθητική που φαίνεται τεχνητή ή να κάνει μια ταινία «ωραία αλλά ανούσια». Από το να αποπειραθώ να τεκμηριώσω ή να κάνω «Ιστορία», προτίμησα να προσπαθήσω να φέρω στο φως παρουσίες, να προκαλέσω ερωτήματα, να παλέψω ενάντια στη λήθη, και αυτό με το να αφήσω να λειτουργήσει η δύναμη της ποιητικής φαντασίας.

* Τον τελευταίο χρόνο παρουσιάσατε την ταινία για τη Μακρόνησο σε διάφορα ευρωπαϊκά φεστιβάλ, αποσπώντας και βραβεία… Ποιες ήταν οι αντιδράσεις του κοινού, αλλά και των ειδικών; Το κοινό των φεστιβάλ είναι συνήθως ένα κοινό κινηματογραφόφιλων, που προσέχει ιδιαίτερα την κινηματογραφική φόρμα. Οι αντιδράσεις αφορούσαν συχνά τη χρήση των τράβελινγκ, την επιλογή να αναδείξουμε προνομιακά τα ποιήματα και να μη συμπεριλάβουμε μαρτυρίες των επιζώντων. Μια παρατήρηση που επανερχόταν διαρκώς ήταν η εξής: «Γιατί η ιστορία αυτή, της Μακρονήσου, είναι τόσο άγνωστη;».

* Ωστόσο, από την οπτική γωνία των ανθρώπων που διεύθυναν το στρατόπεδο της Μακρονήσου, το «πείραμα» ήταν πετυχημένο: Σχεδόν 90% των κρατουμένων υπέγραψαν «δήλωση»… Και το κυριότερο, η βία, κατά κύριο λόγο, ασκούνταν από πρώην κρατούμενους που μεταβλήθηκαν σε βασανιστές. Αυτή η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης μοιάζει να μην σας έχει απασχολήσει ιδιαίτερα στην ταινία… Συμφωνείτε; Ναι, απολύτως. Για παράδειγμα, κατά την προετοιμασία της ταινίας, εγώ και η βασική μου συνεργάτρια, η Ελένη Γιώτη, βρήκαμε σχέδια που απεικόνιζαν έναν πρώην κρατούμενο που μετατράπηκε σε άγριο βασανιστή στο Β Τάγμα, καθώς και επιστολές που ανακαλούσαν τις δηλώσεις μετανοίας τις οποίες είχαν εξαναγκαστεί να υπογράψουν οι εξόριστοι. Όμως, όλα αυτά δεν υπάρχουν στην ταινία, γιατί τα ποιήματα δεν μιλούν για αυτά. Θα έπρεπε να αλλάξουμε γλώσσα και επομένως κινηματογραφική φόρμα προκειμένου να μιλήσουμε για όλα αυτά, και με την έννοια αυτή να κάνουμε μια ταινία που να τεκμηριώνει περισσότερο. Το να θέσουμε όρια, να επιλέξουμε τι θα έμενε έξω από την ταινία ήταν μια δύσκολη διαδικασία. Πράγματι, η ταινία αυτή μοιάζει περισσότερο με «κατάδυση» παρά με εξιστόρηση, ενώ τοποθετείται κυρίως από τη σκοπιά των πολιτικών εξόριστων του Δ Τάγματος. Μ’ αυτή την έννοια, ξεφεύγει από την απαίτηση να τα αφηγηθεί «όλα». Ίσως όμως οι επιλογές που έγιναν να είναι άνισες και αδέξιες…

* Ποια είναι η οπτική ενός ανθρώπου της κεντρικής Ευρώπης για την κρίση στην Ελλάδα, σαν κομμάτι μιας γενικότερης ευρωπαϊκής κρίσης; Τι συμβαίνει στην Ευρώπη σήμερα; Και η Ιστορία, έχει τη δυνατότητα να μας διδάξει κάτι στις μέρες μας; Γεννήθηκα στην Ελβετία, έναν «φορολογικό παράδεισο». Η πρώτη μου ταινία, που αφορούσε το χρέος των χωρών του Νότου και τον ρόλο των ελβετικών τραπεζών, ξεκινούσε με τη φράση: «Γεννήθηκα στην Ελβετία, μια χώρα η οποία φιλοξενεί με μεγαλύτερη προθυμία τα χρήματα των ξένων παρά τους ίδιους τους ξένους». Δεν μπορώ, από τη μικρή μου οπτική γωνία, παρά να διεκδικώ την ανακατάληψη του απορρυθμισμένου κόσμου της οικονομίας από την πολιτική, κάνοντας αγώνα ενάντια στη χρηματιστηριακή κερδοσκοπία και κατονομάζοντας τον εξαιρετικά επιζήμιο για την οικονομία ρόλο των φορολογικών παραδείσων. Όμως, προσωπικά είμαι εξαιρετικά θορυβημένος και από την άνοδο των αποτρόπαιων εθνικισμών που ξεπηδούν από την οικονομική κρίση. Έχουμε αλήθεια τόσο μικρή μνήμη;

Ευχαριστούμε θερμά την Σοφία Φραγκουλοπούλου και την Ελένη Γιώτη για τη βοήθειά τους προκειμένου να πραγματοποιηθεί αυτή η συνέντευξη.

Τα φαντάσματα της Μακρονήσου

Ο ελβετός σκηνοθέτης Ολιβιέ Ζισουά αναπαριστά τη Μακρόνησο και την εμπειρία του στρατοπέδου μέσα από την ποίηση, σπάνιο και ανέκδοτο αρχειακό υλικό και με σύγχρονες εικόνες

Γυρισμένο από έναν Ελβετό, τον Ολιβιέ Ζισουά, το ντοκυμαντέρ «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» αναμειγνύει την ποίηση, το αρχειακό υλικό και τα διαγγέλματα «αναμορφωτικής προπαγάνδας» στο νησί της εξορίας. Ενα κινηματογραφικό δοκίμιο που μοιάζει με υπνωτικό ταξίδι.

Πίσω απ’ τη ράχη μας 
η πυρκαϊά της δύσης/ Βραδινό προσκλητήριο. 
7 η ώρα./ Η δύση στο πρόσωπο 
του υπενωματάρχη/ η δύση στα ξουρισμένα 
κεφάλια των εξόριστων/ και κάπου η θάλασσα.   4ο Τάγμα Μακρονήσου/ 12 κλωβοί,/ 10.000 εκτοπισμένοι./ Λιόγερμα./

Οι πρώτοι στίχοι του ποιήματος «Χρόνος» που έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος την περίοδο που κρατούνταν στη Μακρόνησο. Λέξεις που έμελλε να χαραχθούν βαθιά μέσα στη μνήμη του Ολιβιέ Ζισουά όταν, πριν από μερικά χρόνια, ξεφύλλιζε τη γαλλική έκδοση της συλλογής (Ypsilon éditeur) που ανακάλυψε στο βιβλιοπωλείο Le comptoir des Μots, στο 20ό διαμέρισμα του Παρισιού.

Η ανάγνωση των ποιημάτων του Ρίτσου έδωσε στον ελβετό σκηνοθέτη την ιδέα για τη δημιουργία μιας ταινίας. Η οποία ταινία γυρίστηκε. Τίτλος της, «Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας». Ενα ντοκυμαντέρ στο οποίο ο ποιητικός λόγος, το φωτογραφικό αρχείο και τα διαγγέλματα «αναμορφωτικής προπαγάνδας» που μεταδίδονταν ακατάπαυστα από τα μεγάφωνα των στρατοπέδων της Μακρονήσου καταλήγουν σε ένα κινηματογραφικό δοκίμιο που θυμίζει υπνωτικό ταξίδι.

Ανάμεσα στους περισσότερους από 80.000 εξορίστους που κρατήθηκαν στη Μακρόνησο από το 1947 ως το 1951, υπήρξαν πολλοί συγγραφείς και ποιητές, όπως ο Ρίτσος, ο Μενέλαος Λουντέμης και ο Τάσος Λειβαδίτης. Τα γραπτά τους, κάποια από τα οποία θάφτηκαν στα στρατόπεδα για να βρεθούν αργότερα, γράφτηκαν μέσα στις στερήσεις και στα βασανιστήρια και περιγράφουν τον αγώνα για επιβίωση μέσα σε αυτό το σύμπαν εγκλεισμού.

«Διαβάζοντας τα ποιήματα του Ρίτσου έμεινα έκπληκτος από τη δύναμη και τη βία της πνευματικής εικόνας που πηγάζει από μέσα τους» μας λέει ο Ολιβιέ Ζισουά. «Σε κανονικές συνθήκες, κάποιος γράφει ποίηση για να δοξάσει ένα αγαπημένο του πρόσωπο ή την ομορφιά του τοπίου. Αλλοι γράφουν για να εκφράσουν μελαγχολία, την οδύνη της ύπαρξης. Αλλά να γράψεις τόσα ποιήματα για τα στρατόπεδα αναμόρφωσης μου φάνηκε κάτι μοναδικό».

Η πρώτη επίσκεψη Δεν χρειάστηκε να περάσει πολύς καιρός για να ωριμάσει στο μυαλό του Ζισουά η ιδέα της δημιουργίας μιας ταινίας. Αρχικά είχε σκεφτεί ότι θα ήταν μικρού μήκους. Αργότερα όμως άρχισε να τον απασχολεί ένα μεγάλου μήκους ντοκυμαντέρ, οπότε επικοινώνησε αμέσως με την Ελένη Γιώτη, παλιά μαθήτριά του στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, προκειμένου να τον βοηθήσει. Κάπως έτσι, το καλοκαίρι του 2009, ο Ολιβιέ Ζισουά επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Ελλάδα και βεβαίως το νησί της Μακρονήσου. «Οταν επιστρέψαμε πίσω στο Παρίσι τον Οκτώβριο, ήμουν πια βέβαιος ότι έπρεπε να γυρίσω αυτή την ταινία».

Υπό την προσεκτική καθοδήγηση της εταιρείας παραγωγής Περίπλους ΕΠΕ και του παραγωγού Θάνου Λαμπρόπουλου, ενός από τους πιο έμπειρους στον χώρο του ελληνικού ντοκυμαντέρ («Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη»/ 2007, «Γιάννης Μόραλης»/ 2005, «Ημερολόγια καταστρώματος – Γιώργος Σεφέρης»/ 2002 κ.ά.), τα «Πέτρινα λιοντάρια» άρχισαν σιγά-σιγά να αποκτούν σώμα, φωνή και ψυχή.

Ιδιαίτερη μνεία όμως θα πρέπει να γίνει και στον μεταφραστή των ποιημάτων του Γ. Ρίτσου στα γαλλικά, τον Πασκάλ Νεβό, του οποίου η ιστορία έχει επίσης ενδιαφέρον. Ο Νεβό γνώριζε πολύ καλά τη Μακρόνησο γιατί η γιαγιά του ζούσε ακριβώς απέναντι, στο Λαύριο, οπότε κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών του ο Νεβό παρακολουθούσε το νησί από μακριά και μάθαινε για την ιστορία του. Κάπως έτσι αποφάσισε να κάνει τη μετάφραση της μακρονησιώτικης ποίησης. Οι συνεντεύξεις του Νεβό υπήρξαν καθοριστικές για να γνωρίσει ο Ζισουά περισσότερα για τη Μακρόνησο,  χωρίς τον φραγμό της γλώσσας.

Η βία της αλησμονιάς Τα δυο ποιήματα που «απλώνονται» στην ταινία είναι το «Α.Β.Γ.» του Ρίτσου και η «Μάχη στην άκρη της νύχτας» του Τάσου Λειβαδίτη από το «Χρονικό της Μακρονήσου». Ακούγεται επίσης η «Απλή κουβέντα» του Λειβαδίτη και στη σκηνή όπου βλέπουμε δυο χέρια να ξεφυλλίζουν τα γράμματα των εξορίστων ακούγεται το «Είμαι καλά» του Μενέλαου Λουντέμη. Oσο για τη γαλλική φωνή που ακούγεται πάντοτε στα πλάνα όπου βλέπουμε το νησί από μακριά, ανήκει στον ηθοποιό Ζαν-Κλοντ Ντοφέν. Με αυτόν τον τρόπο ο Ζισουά ήθελε να δείξει πόσο μακριά ήταν όσοι δεν βρίσκονταν στη Μακρόνησο. Ακόμη και αυτοί που ζούσαν ακριβώς απέναντι, στο Λαύριο.

«Περπατώντας στο νησί της Μακρονήσου κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων νιώθαμε πολύ μεγάλη κατάθλιψη» είπε ο Ζισουά. Ισως να μην μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Τέλη φθινοπώρου, αέρας και κρύο, κάθε τι στο νησί έμοιαζε σπασμένο, ερείπια. «Και την ίδια ώρα ξέρεις μέσα σου τι βαρβαρότητες έγιναν εκεί. Ηταν σαν να περπατάς ανάμεσα σε φαντάσματα».

Ο σκηνοθέτης ανέφερε μάλιστα ότι είχε βιώσει παρόμοια συναισθήματα όταν, μια συννεφιασμένη Κυριακή, πολλά χρόνια πίσω, είχε περπατήσει μόνος στο χιονισμένο Αουσβιτς. «Δεν ήταν κανείς γύρω μου, ούτε κάποιος φύλακας… Αναμνήσεις που σε στοιχειώνουν για πάντα». Ωστόσο, στην περίπτωση της Μακρονήσου ένιωσε να τον κυριεύει και ένα συναίσθημα λήθης.

«Θα μπορούσες να πεις ότι μια δεύτερη πράξη βίας έχει συμβεί στη Μακρόνησο» είπε. «Μια δεύτερη τραγωδία που έρχεται σήμερα να προστεθεί στην τραγωδία του ‘50. Είναι η βία της αλησμονιάς, της απάρνησης της μνήμης… Ισως αυτή η ταινία μπορεί να εισπραχτεί από κάποιους ως ένας τρόπος πολέμησης αυτού του φαινομένου».

Για τις ανάγκες αυτού του κειμένου ζητήσαμε από τον σκηνοθέτη Ολιβιέ Ζισουά να μας παραχωρήσει αποκλειστικά φωτογραφικό υλικό του ντοκυμαντέρ και να συνθέσει τη δική του χαρτογράφηση της Μακρονήσου:

«Αυτή η προπαγανδιστική φωτογραφία τραβήχτηκε στο Β Τάγμα και μαζί με άλλες κυκλοφόρησε σε καρτ ποστάλ και ημερολόγια σε όλη την ελληνική περιφέρεια αλλά και στο εξωτερικό, με στόχο να διαφημίσει την αναμόρφωση που λάμβανε χώρα στο “Εθνικό Σανατόριο της Μακρονήσου”, όπως αποκαλούσαν τότε το νησί. Ολες αυτές οι φωτογραφίες είχαν σκηνοθετηθεί με μια αισθητική “νεο-Ρίφενσταλ”, ενώ ποζάρει πάντα η ίδια ομάδα εμφανίσιμων και χαμογελαστών στρατιωτών (ή μήπως ήταν ηθοποιοί;). Για τη δημιουργία της ταινίας χρησιμοποιήσαμε μεγάλο όγκο  προπαγανδιστικού υλικού: φωτογραφίες, κινηματογραφικά επίκαιρα από την Αγγλία και τις ΗΠΑ αλλά και κείμενα που γράφτηκαν από το Γραφείο Ηθικής Αγωγής Μακρονήσου, τα οποία δημοσιεύονταν στο περιοδικό «Σκαπανεύς Μακρονήσου», μεταδίδονταν από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Μακρονήσου και ηχούσαν ακατάπαυστα από το δίκτυο των μεγαφώνων που κάλυπταν όλο το νησί.»

«Γυρίζοντας  μια ταινία για τη Μακρόνησο έρχεσαι αντιμέτωπος με την ομορφιά και την ησυχία του φυσικού χώρου. Επειτα αντιπαραβάλλεις τις φωνές των ποιητών που περιγράφουν τη σκληρή πραγματικότητα που βίωναν οι έγκλειστοι στο νησί. Αυτή η κινηματογραφική σύγκρουση είναι βίαιη και παράγει νοήματα. Στην εικόνα αυτή βλέπουμε τις βάσεις των σκηνών του Δ Τάγματος (στρατόπεδο πολιτικών εξόριστων στο βόρειο άκρο του νησιού). Οι εξόριστοι έδεναν τις σκηνές τους σε αυτά τα πέτρινα τείχη για να μην τις συμπαρασύρουν οι ισχυροί και αντιθετικοί άνεμοι που σάρωναν διαρκώς το νησί – το σημείο αυτό είναι γνωστό και με το όνομα Τρισανέμι. Ο Γιάννης Ρίτσος βρέθηκε εξόριστος στο Δ’ Τάγμα το 1949. Σε κάποια σκηνή εκεί κοντά έγραψε τα ποιήματα που αργότερα εκδόθηκαν στη συλλογή “Πέτρινος χρόνος”.»

«Η εικόνα αυτή προέρχεται από ένα πλάνο της ταινίας. Ο Κάρολος Στέρμι, ο μακενίστας, κατάφερε να στήσει ένα τράβελινγκ περίπου 100 μέτρων μέσα στα ερείπια του Β Τάγματος. Το Τάγμα αυτό ήταν πολύ γνωστό για την πυρετώδη καλλιτεχνική του δραστηριότητα και τη «λεωφόρο των Τεχνών» του: ένα μονοπάτι στολισμένο με μινιατούρες του Παρθενώνα, του Ερεχθείου, της Αγια-Σοφιάς ή του χορού του Ζαλόγγου. Τα γλυπτά έφτιαχναν οι ίδιοι οι σκαπανείς στο πλαίσιο της εργασιοθεραπείας που στόχο είχε να επανακτήσουν τη χαμένη τους “ελληνικότητα”. Στα δεξιά βλέπουμε την ανάγλυφη αναπαράσταση ενός Σπαρτιάτη που διατηρείται ακόμη αρκετά καλά. Ο πολεμιστής που βρισκόταν αριστερά έχει γκρεμιστεί. Περιέργως, οι ελληνικές σημαίες που είχαν ζωγραφιστεί στο τείχος που διακρίνεται πιο ψηλά έχουν διασωθεί, παρά τον ήλιο και τις βροχές τόσων χρόνων.»

«Aυτή η φωτογραφία τραβήχτηκε την πρώτη μέρα εξερεύνησης του νησιού στην περιοχή του Γ Τάγματος. Περιέχει τρία τυπικά στοιχεία των όσων μπορούν να βρεθούν σήμερα στη Μακρόνησο: ερείπια διοικητικών κτιρίων, ερείπια κάποιας κατασκευής που χρησίμευε στις εθνικιστικές τελετουργίες για τη “θεραπεία” των εξόριστων κομμουνιστών και μια σπασμένη μπανιέρα  από την οποία πίνουν νερό οι κατσίκες που κατοικούν το νησί σήμερα. Πολλά ερωτήματα προέκυψαν εκείνες τις πρώτες μέρες, όταν η Ελένη Γιώτη (βοηθός σκηνοθέτη και υπεύθυνη λογοτεχνικής έρευνας της ταινίας) και εγώ εξερευνούσαμε το νησί: πώς θα μπορούσαμε να κινηματογραφήσουμε αυτά τα ερείπια; Θα ήταν δυνατό να κάνουμε ένα κινηματογραφικό δοκίμιο με τόσο λιγοστά ερείπια και τα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου και των άλλων ποιητών; Ηταν κάποιο καιρό μετά που ανακαλύψαμε ότι τα κείμενα προπαγάνδας μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εκτενώς και ότι υπήρχαν τόσες πολλές εντυπωσιακές φωτογραφίες και φιλμ που είχαν τραβηχτεί εκείνη την εποχή στο νησί.»

«Μου αρέσουν οι δυο φωτογραφίες που τραβήχτηκαν παράνομα από εξόριστους φωτογράφους στο Δ Τάγμα επειδή δείχνουν την πραγματική καθημερινή ζωή των εγκλείστων: το χτίσιμο του στρατόπεδου, το κουβάλημα των κουβάδων, την οργάνωση της επιβίωσης. Οταν στα τέλη του 1949 όλοι αυτοί οι πολιτικοί εξόριστοι μεταφέρθηκαν στα Τάγματα Α και Β τους περίμεναν πολύ σκληρότερες δοκιμασίες: ξυλοδαρμοί, απομόνωση, αναμόρφωση…» (Φωτογραφίες από την ιδιωτική συλλογή της Νίτσας Γαβριηλίδου)

Το ντοκυμαντέρ «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» θα προβάλλεται αποκλειστικά στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας από την Πέμπτη 18 Απριλίου. Την ίδια ημέρα θα ακολουθήσει συζήτηση με το κοινό παρουσία του σκηνοθέτη Ολιβιέ Ζισουά και άλλων ομιλητών.

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας – Κριτική

Ο Ολιβιέ Ζισουά σε ένα σχεδόν υπερρεαλιστικό δοκίμιο, ένα ντοκιμαντέρ διαφορετικού τύπου, μια περιήγηση στη Μακρόνησο μέσω λογοτεχνικών κειμένων. Εδώ το προφανές σημαινόμενο της ταινίας τεκμηρίωσης επανακάμπτει στο σημείο μηδέν της αφήγησης, για να επανατροφοδοτηθεί με υπεραξίες που ξεφεύγουν από την Ιστορία και την ιδεολογία. Το φιλμ αναφλέγεται και μετατρέπεται ταυτόχρονα σε ποίημα του παραλόγου αλλά και ρέκβιεμ της κτηνώδους εξουσίας. Το δοκίμιο, ο υπερρεαλισμός, το πραγματικό αλλά και το φαντασιακό συμπλέουν αρμονικά σε ένα από τα καλύτερα ντοκιμαντέρ όλων των εποχών.

- Τι είδες; – Τίποτα – Τι είδες; – Τα είδα όλα. – Η θερμοκρασία των θερμοκέφαλων πάνω από 80.000 ανθρώπους. – Τι θυμάσαι; – Την ίδια τη μνήμη – Τι καταριέσαι; – Τη λήθη – Τι εύχεσαι; – Την τήξη

Μια πρωτότυπη ανασύνθεση, μια σύντηξη, μια ανατροπή στη διαδικασία των σχέσεων, ρήξη- σινεμά- αλήθεια.

Υ.Γ. Το ντοκιμαντέρ θα προβάλλεται από την προσεχή Πέμπτη σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη.

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

Με δάνειο έναν στίχο από το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου “Οι γερόντοι” (που έχει μελοποιήσει ο Θάνος Μικρούτσικος στην “Καντάτα για την Μακρόνησο”) ο Ελβετός Ολιβιέ Ζισουά φτιάχνει ένα εξαιρετικό κινηματογραφικό δοκίμιο για την μετεμφυλιακή Ελλάδα της Μακρονήσου και των κοινωνικών φρονημάτων.

Η αφήγησή του στηρίζεται σε τρία επίπεδα: το πρώτο αφορά τις γραπτές μαρτυρίες, την αλληλογραφία και τα ποίηματα των εξόριστων κρατουμένων στην Μακρόνησο, το δεύτερο τις ανατριχιαστικές απο μικροφώνου ανακοινώσεις των βαθμοφόρων δεσμοφυλάκων και το τρίτο την σχεδόν στατική και λιτή φωτογραφία και τον φυσικό ήχο απο το περιβάλλον της Μακρονήσου.

Στόχος του Ζισουά η μεταφορά του ίδιου του θεατή στην Μακρονήσο. Με τον φακό να περιφέρεται αργά στα ερείπια των στρατιωτικών εγκαταστάσεων έτσι ώστε να δίνεται ο απαραίτητος χρόνος για την δημιουργία μιας υπνωτιστικής ατμόφαιρας ο θεατής λαμβάνει τα στοιχεία της τεκμηρίωσης μέσα από τα ποιήματα του Ρίτσου, του Λουντέμη, του Λειβαδίτη. Με τον τρόπο αυτό ακούει και ανακαλεί με τη φαντασία του όσα αποτρόπαια συνέβαιναν στο νησί. Μια εξαιρετική ταινία για μια άγνωστη σε αρκετούς νεότερους σήμερα πικρή ιστορία που αξίζει να δείτε.

Η Μακρόνησος με ποίηση αγωνιστών ποιητών

Ταινία για το νησί της εξορίας στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας

Το κολαστήρι της Μακρονήσου μέσα από την ποίηση του αγώνα βρίσκεται στο επίκεντρο της ταινίας του Ελβετού σκηνοθέτη, Ολιβιέ Ζισουά «Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας – ποιητικές μνήμες της Μακρονήσου» που θα προβάλλεται στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος. Την Πέμπτη 18/4 στις 7.30 γίνεται και η επίσημη πρεμιέρα (είσοδος μόνο με προσκλήσεις) και θα ακολουθήσει συζήτηση με τον σκηνοθέτη.

Ο σκελετός της ταινίας στηρίζεται στα ποιήματα και τα ημερολόγια εξορίας που γράφτηκαν στη Μακρόνησο από τον Γιάννη Ρίτσο, τον Τάσο Λειβαδίτη και τον Μενέλαο Λουντέμη. Οπως σημειώνει στο σημείωμά του ο σκηνοθέτης: «Οι ποιητές της Μακρονήσου έκαναν να αναδυθεί από τα κείμενά τους μια φωνή, αντίστασης, ένας πίδακας ζωτικής δύναμης. Τα ποιητικά χρονικά της ζωής των πολιτικών εξόριστων πάνω στο νησί αφηγούνται τον τρόμο και την επιβίωση μέσα σε αυτό το βάρβαρο εργαστήριο που στόχο είχε τον «πνευματικό επαναπρογραμματισμό» των αντιστεκόμενων κομμουνιστών (…) Οταν, κατά λογοτεχνική τύχη, διάβασα τα ποιήματα αυτά, «είδα» εικόνες ενός φρικτού παρελθόντος, τις οποίες θέλησα να φέρω αντιμέτωπες με εικόνες του παρόντος: αυτές των ερειπίων των στρατοπέδων της Μακρονήσου. Θέλησα να ψάξω στους σωρούς από πέτρα και σκυρόδεμα για αποτυπώματα των όσων συνέβησαν, να τα αντιπαραθέσω στα ουρλιαχτά των μεγαφώνων που μετέδιδαν εθνικιστικά συνθήματα, να τα τοποθετήσω δίπλα στις φωτογραφίες των εξόριστων. Μια ταινία μνήμης που μάχεται ενάντια στη λήθη, σήμερα που αποτρόπαιες εθνικιστικές εξάρσεις αναδύονται ξανά στην Ελλάδα…».

Ο Ολιβιέ Ζισουά μιλά για την «κινηματογραφική αρχαιολογία» στη Μακρόνησο

Πώς ξεκίνησε η ιδέα μιας ταινίας για τη Μακρόνησο βασισμένης σε ποιήματα κρατουμένων της; Το 2009 βρήκα σε ένα παριζιάνικο βιβλιοπωλείο μια μετάφραση του «Πέτρινου χρόνου» του Γιάννη Ρίτσου. Συγκινήθηκα βαθιά από τη δύναμη των στίχων, οι οποίοι γέννησαν μέσα μου πολύ δυνατές, βίαιες εικόνες. Σκέφτηκα ότι θα μπορούσα να γυρίσω μια μικρού μήκους όπου αυτές οι εικόνες θα ερχόταν σε αντιπαράθεση με τις εικόνες του στρατοπέδου όπως είναι σήμερα. Ξεκινήσαμε μια πιο λεπτομερή έρευνα και καταλήξαμε στο «Σαν Πέτρινα Λιοντάρια…».

Και τα υπόλοιπα ποιήματα (του Τάσου Λειβαδίτη και του Μενέλαου Λουντέμη) που ακούγονται στην ταινία; Με την Ελένη Γιώτη (βοηθό σκηνοθέτη και λογοτεχνική σύμβουλο) βρήκαμε πολλά ποιήματα που αφορούν το νησί, αλλά αρχίσαμε να επιλέγουμε μόνο όταν τέλειωσε το γύρισμα και είχαμε έτοιμο το οπτικό υλικό. Καταλήξαμε σε όσα αφορούσαν αυστηρά τα γεγονότα του στρατοπέδου και αποτύπωναν γλαφυρά τη σκοτεινή αίσθηση αυτών των δύσκολων καιρών.

Πώς επιλέξατε το υπόλοιπο υλικό (γαλλόφωνο voice over, φωτογραφίες αρχείου, προπαγανδιστικά ηχητικά αποσπάσματα); Συγκεντρώσαμε κάθε είδους ντοκουμέντο. Ο όγκος ήταν τεράστιος και έπρεπε να γίνει μια επιλογή, καθώς δεν μπορείς να αποτυπώσεις σε μια ταινία όλες τις διαστάσεις των ιστορικών γεγονότων. Από τη στιγμή που δεν πρόκειται λοιπόν για ένα πληροφοριακό ντοκιμαντέρ –η γραπτή έρευνα μπορεί να συνεισφέρει αποδοτικότερα σ’ αυτόν τον τομέα–, αποφασίσαμε να εστιάσουμε στον «ψυχρό πόλεμο» ποιητικού και προπαγανδιστικού λόγου. Το voice over, από την άλλη, κουβαλά τη δική μου –χρονολογικά, πολιτιστικά και ψυχολογικά– αποστασιοποιημένη άποψη πάνω στα όσα συνέβησαν. Είναι η ματιά ενός ξένου, γι’ αυτό και η αφήγηση ακούγεται όταν βλέπουμε πλάνα του νησιού από το λιμάνι του Λαυρίου, από «ασφαλή» απόσταση δηλαδή.

Η αντιπαράθεση ποίησης και προπαγάνδας, αλλά και σύγχρονων εικόνων με ντοκουμέντα εποχής τι συναισθήματα επιδιώκετε να ξυπνήσει στον θεατή; Επιχειρήσαμε να κάνουμε ένα είδος «κινηματογραφικής αρχαιολογίας». Τα αργά τράβελινγκ προσπαθούν να «ανακρίνουν» τις σιωπηλές πέτρες. Να τις κάνουν να μιλήσουν για όλα όσα έχουν δει. Επιπλέον, τα «άδεια» πλάνα δίνουν στον θεατή τη δυνατότητα να γεμίσει τα κενά με δικές του εικόνες. Η ταινία επιδιώκει να μεταφέρει σ’ αυτόν την αίσθηση του εγκλεισμού, να νιώσει και αυτός αιχμάλωτος σε μια φιλμική φυλακή δηλαδή, και να καταλάβει όπως και οι κρατούμενοι πως ο περιορισμός του είναι ταυτόχρονα και η δύναμή του.

Η ταινία επαναφέρει επώδυνες μνήμες. Πιστεύετε ότι αυτή η εποχή επιτάσσει να θυμόμαστε ή μας ζητά να ξεχάσουμε για να προχωρήσουμε μπροστά; Όταν ξεκίνησα να προετοιμάζω την ταινία, πριν από τέσσερα χρόνια, η ελληνική κρίση δεν είχε ξεσπάσει ακόμη. Ανησυχώ και εγώ με όσα γίνονται στη χώρα, αλλά και σε όλη την Ευρώπη, την άνοδο του εθνικισμού, τα οικονομικά μέτρα… Αλλά η απάντηση στο τραύμα δεν είναι η λήθη, γιατί το τραύμα το κουβαλάμε μέσα μας και δεν θα το ξεχάσουμε ποτέ. Η μνήμη είναι, κατά τη γνώμη μου, η μόνη ασφαλής οδός για ένα μέλλον το οποίο δεν θα επαναλαμβάνει τα λάθη του παρελθόντος.

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

Σκηνοθεσία: Ολιβιέ Ζισουά

Από το 1947 έως και το 1951 περισσότεροι από 80.000 άνδρες, γυναίκες και παιδιά εκτοπίστηκαν στη Μακρόνησο, σε στρατόπεδα «εθνικής αναμόρφωσης» που δημιουργήθηκαν για να καταπολεμήσουν τον «κομμουνιστικό κίνδυνο». Ανάμεσα στους εξόριστους αυτούς βρίσκονταν πολλοί συγγραφείς και ποιητές, όπως ο Γιάννης Ρίτσος και ο Τάσος Λειβαδίτης. Παρά τις στερήσεις και τα βασανιστήρια, κατάφεραν να γράψουν ποιήματα στα οποία περιγράφουν τον αγώνα για επιβίωση μέσα σε αυτό το σύμπαν εγκλεισμού. Ενας Ελβετός, ο Ολιβιέ Ζισουά, με ιστορικό σύμβουλο τον «δικό μας» Στρατή Μπουρνάζο, που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την ιστορία του «εθνικού αναμορφωτηρίου» της Μακρονήσου, ιχνηλατεί τις πληγές της Ιστορίας και αντιπαραθέτει την ποίηση που έγραψαν οι πολιτικοί κρατούμενοι της Μακρονήσου στο εθνικιστικό παραλήρημα της «αναμόρφωσης», όπως βγαίνει μέσα από το ουρλιαχτό των μεγαφώνων των στρατοπέδων…

Με τον τίτλο δανεισμένο από το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Οι γερόντοι», η ταινία του Ζισουά είναι ένα έργο ηθικής αντίστασης για το σήμερα. Όπως μας είπε ο ίδιος ο σκηνοθέτης, στη συνέντευξη που δημοσιεύσαμε την προηγούμενη Κυριακή, «αποφάσισα να γυρίσω την ταινία αφότου διάβασα τη συλλογή Πέτρινος Χρόνος του Γιάννη Ρίτσου (στη γαλλική μετάφραση του Pascal Neveu, από τις εκδόσεις Ypsilon, 2009). Η τραγωδία της Μακρονήσου και η δραματουργική δύναμη των ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου με συγκλόνισαν. Κατά κάποιο τρόπο, προστατεύτηκα πίσω από τους ποιητές, αφήνοντας τα ποιήματα να αντιπαρατεθούν με τα προπαγανδιστικά κείμενα».

Ψυχή βαθιά: Ενα ντοκυμαντέρ για τη Μακρόνησο που καθηλώνει, από τον Ολιβιέ Ζισουά

Ενα ντοκυμαντέρ για την Μακρόνησο είναι η καλύτερη των οκτώ ταινιών της εβδομάδας. Και συγχρόνως ότι καλύτερο έχει γυριστεί μέχρι σήμερα για την μαύρη αυτή σελίδα της νεώτερης ελληνικής Ιστορίας.

«Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» (2013), ντοκυμαντέρ του Ολιβιέ Ζισουά

Με μια τρύπια κουβέρτα στον ώμο μας/ μ’ ένα κρεμμύδι, πέντε ελιές κι ένα ξεροκόμματο φως στο ταγάρι μας/ άνθρωποι απλοί σαν τα δέντρα μπροστά στον ήλιο/ άνθρωποι που δεν έχουμε άλλο κρίμα στο λαιμό μας/ εξόν μονάχα που αγαπάμε όπως και συ/ τη λευτεριά και την ειρήνη.

Μόνο η ποίηση μπορεί να μεταφέρει τόσο έντονες εικόνες από το ανθρώπινο μαρτύριο, και οι παραπάνω στίχοι του Γιάννη Ρίτσου από το ποίημα «Γράμμα στο Ζολιό Κιουρί» που γράφτηκε όταν ο Ρίτσος κρατούνταν στη Μακρόνησο είναι, νομίζω, περίτρανη απόδειξη. Ωστόσο παρόμοια συναισθήματα θα μεταφερθούν στον θεατή μέσω όλων των ποιημάτων που ακούγονται κατά τη διάρκεια αυτού του θαυμάσιου ντοκυμαντέρ για τη Μακρόνησο που γυρίστηκε από έναν (κρατηθείτε!)… Ελβετό.

Πρώτη επιτυχία: Ο Ολιβιέ Ζισουά δεν θεωρεί αυτονόητο ότι όλος ο κόσμος γνωρίζει τι συνέβη στον ελληνικό εμφύλιο και συγκεκριμένα στη Μακρόνησο από το 1947 ως το 1951. Αυτό το ντοκυμαντέρ καλύπτει τα κενά που θα είχε ακόμη και ένας κάτοικος της Οσάκα της Ιαπωνίας.

Δεύτερη επιτυχία: Η φαντασία. Ο Ζισουά αποφεύγει την παγίδα των κλισέ που στην πλειονότητά τους πέφτουν τα αμιγώς πολιτικά ντοκυμαντέρ, με αποτέλεσμα πολλές φορές να γίνονται βαρετά. Το αποτέλεσμα είναι άκρως κινηματογραφικό και ουχί τηλεοπτικό. Αντιθέτως, θα μπορούσα να πω ότι αυτό το ντοκυμαντέρ στην τηλεόραση θα «χάσει».

Τρίτη επιτυχία: Ενα ντοκυμαντέρ που δεν μασάει τα λόγια του. Δεν στρογγυλεύει τις καταστάσεις, δεν ρίχνει στάχτη στα μάτια, δεν σου κλείνει το μάτι. Δεν σου λέει «μα να το κοιτάξουμε και από εδώ, αλλά να το κοιτάξουμε και από εκεί για να φτιάξουμε ένα ωραίο “πακέτο” για τη Μακρόνησο». Λέει ότι αυτό που έγινε στη Μακρόνησο ήταν έγκλημα. Τελεία και παύλα.

Τέταρτη επιτυχία: Ο ποιητικός λόγος. Σε αυτή την ταινία δεν θα βρούμε ούτε έναν άνθρωπο να μιλάει για την ιστορία της Μακρονήσου κοιτάζοντας είτε αυτόν που του παίρνει τη συνέντευξη είτε κατάματα τον φακό. Αντιθέτως, ο Ζισουά ντύνει την ταινία του με σύγχρονα τράβελινγκ του νησιού, με φωτογραφίες αρχείου, με ένα σπάνιο ντοκυμαντέρ του ΒΒC, με ηχογραφημένα εκ νέου ουρλιαχτά των ταγματασφαλιτών από τα μεγάφωνα της Μακρονήσου και με τους στίχους ποιημάτων που έγραψαν εκεί κρατούμενοι ποιητές. Χρησιμοποιεί δύο βασικά «μοτίβα»: Το «ΑΒΓ» του Ρίτσου από τον «Πέτρινο χρόνο» και τη «Μάχη στην άκρη της νύχτας» (Το χρονικό της Μακρονήσου) του Τάσου Λειβαδίτη. Το αποτέλεσμα σε σκλαβώνει.

Ο ήχος του μακρονησιώτικου αέρα κρατάει το τέμπο της ταινίας σαν να είναι ο χτύπος της καρδιάς της. Και η φωνή του γάλλου αφηγητή (Ζαν-Κλοντ Ντοφέν) που σχολιάζει το πώς κοιτούσαν οι απ’ έξω «εσάς που βρισκόσασταν εκεί», διόλου τυχαία ακούγεται πάντοτε από το Λαύριο ενώ βλέπουμε τη Μακρόνησο από μακριά γιατί έτσι γίνεται ακόμη πιο χτυπητή η απόσταση.

Για όλους αυτούς τους λόγους θεωρώ ότι το «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας», που διόλου τυχαία είναι παραγωγή της εταιρείας Περίπλους («Τη νύχτα που ο Κωνσταντίνος Καβάφης συνάντησε τον Φερνάντο Πεσσόα»), ανήκει στα πιο πρωτότυπα, έξυπνα και ουσιαστικά ντοκυμαντέρ που έχω δει τα τελευταία χρόνια.

Βαθμολογία: 4 Αίθουσα: ΤΑΙΝΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Ποίηση στα ερείπια της Μακρονήσου

Πάνω στα ερείπια των στρατοπέδων της Μακρονήσου στήνει τον φακό του ο Ελβετός ντοκιμαντερίστας Ολιβιέ Ζισουά στο «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας», για να συνοδέψει αντιπαραθετικά τη σημερινή τους όψη με τον βιωματικό λόγο κάποιων από τους εκτοπισμένους ποιητές που δεν έχασαν το θάρρος και την εκφραστικότητά τους ακόμα και πίσω από τα συρματοπλέγματα των ντροπιαστικών «αναμορφωτηρίων» – του Γιάννη Ρίτσου, του Τάσου Λειβαδίτη και του Μενέλαου Λουντέμη.

Οι στίχοι από τα ποιήματα και τα αποσπάσματα από τα ημερολόγια εξορίας τους, σε διαρκές voice over, προμηθεύουν με εσωτερικό ρυθμό τα επιτηδευμένα στατικά πλάνα, όπως και οι τακτικές ενθέσεις φωτογραφικών αρχείων ή επικαίρων της εποχής.

Κι αν αυτός -ο ρυθμός- μοιάζει ξεχειλωμένος σε αρκετά σημεία του φιλμ λόγω της επιμονής του σκηνοθέτη να ντύσει με εικόνες όσο περισσότερο λόγο μπορεί (και όχι το αντίστροφο, που θα προϋπέθετε μια επιλεκτικότητα), τούτη η φιλμική ξενάγηση μένει καρφωμένη στον νου και μόνο για την πρόθεσή της να αναβιώσει μνήμες του παρελθόντος για να τις καθρεφτίσει στο ιδεολογικά συγκεντρωτικό και εθνικιστικά επικίνδυνο παρόν.

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

Εχουμε δει διάφορες ταινίες και ντοκιμαντέρ γύρω από τη Μακρόνησο και τα διάφορα ξερονήσια όπου φυλακίζονταν στη μετά τον εμφύλιο περίοδο οι Ελληνες κομμουνιστές και όχι μόνο.

Πρώτη όμως φορά, στην ταινία αυτή που σκηνοθέτησε ο Γάλλος Ολιβιέ Ζισουά, η ζωή στη Μακρόνησο και στον Αϊ-Στράτη μας δίνεται μέσα από ποιήματα και άλλα κείμενα (βασικά ημερολόγια) τα οποία έγραψαν εξόριστοι ποιητές στα νησιά αυτά. Για να πλουτίσει την ταινία του, εκτός από τις σκηνές που τράβηξε ο ίδιος (υπεύθυνος και για την πολύ καλή φωτογραφία) χρησιμοποιεί παλιές φωτογραφίες, γράμματα και διάφορα επίκαιρα, μαζί με ομιλίες των αστυνομικών/στρατιωτικών που εκθειάζουν τη «στοργική πατρίδα» και καταγγέλουν το κομμουνιστικό πνεύμα που «θολώνει και μολύνει» το μυαλό των εξόριστων. Πρόκειται για ένα όμορφο, συγκινητικό, γυρισμένο με φροντίδα και αγάπη, ντοκιμαντέρ που αξίζει να προβάλλεται και στα σχολεία για να πάρουν τελικά οι μαθητές μιαν άλλη γεύση της ζωής, βασανιστικής, πικρής αλλά γεμάτης ελπίδα («την ώρα που μπαλώνουμε με ένα άστρο την ελπίδα», όπως λέει σε μια στιγμή ένα από τα ποιήματα της ταινίας) για ένα καλύτερο μέλλον.

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

Ποιητικά γραπτά που βρέθηκαν θαμμένα στη Μακρόνησο αναμειγνύονται με τις ομιλίες «αναμορφωτικής» προπαγάνδας που μεταδίδονταν από τα μεγάφωνα. Αυτό που προκύπτει διαθέτει γνήσια κινηματογραφική δύναμη.

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

… Γράφει ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος και ο Ελβετός κινηματογραφιστής Ολιβιέ Ζισουά οραματίζεται τα λιοντάρια ολόρθα μπροστά του, να βγαίνουν από τους στίχους για τους αμέτρητους, ανώνυμους λέοντες μιας υπεράνθρωπα ανθρώπινης δύναμης και αξιοπρέπειας… Πολλοί απ’ αυτούς μάλιστα, συνεχίζουν να φυλάνε την μπασιά για να μην αφήσουνε τη νύχτα να περάσει…

Ο Ζισουά ακολουθεί τους στίχους με αργόσυρτα, υπνωτιστικά τράβελινγκ που διασχίζουν, μέρα και νύχτα, τις ξέσκεπες ξερολιθιές με τα ανοίγματα στον ουρανό, πάνω στην άγονη γη της Μακρονήσου, σήμερα βορρά των επιχειρηματικών κερδοσκοπικών ορέξεων της κάστας των ίδιων, που όπως τότε που το κολαστήριο του Νέου Παρθενώνα βρισκόταν στις δόξες του, συνεχίζουν να ρυπαίνουν με τις γελοίες, βάναυσες βλαχοκαθαρευουσιάνικες στριγγλιές τους από κάθε λογής μεγάφωνα, τον ζωογόνο αέρα… Ελεγειακός ο χαρακτήρας του κινηματογραφικού δοκιμίου του Ζισουά για «μια μάχη που χάθηκε»… Η εξίσωση ωστόσο Μακρόνησος, μνήμη, Ρίτσος, δεν μπορεί παρά να γεννά πολεμικούς παιάνες για τους αγώνες που έρχονται…

Σύζευξη συστατικών σε οργανική σχέση μεταξύ τους, ποίηση που αναβλύζει από τις πέτρες, κατακάθεται στα χαλάσματα και αφήνει αποτυπώματα στα εγκαταλειμμένα ερείπια. Μπλεγμένη με αρχειακό υλικό: κινηματογραφικό, φωτογραφικό, ηχητικό… Με κινηματογραφική μορφή αυστηρή που προτάσσει τη μετωπική αντιπαράθεση, τον «ψυχρό πόλεμο» – όπως υπογραμμίζει το σημείωμα του σκηνοθέτη – ανάμεσα στη μεγάλη ποίηση και το αντικομμουνιστικό παραλήρημα των μαντρόσκυλων του αστικού συστήματος που τσιρίζουν αλυχτώντας νυχθημερόν από τα μεγάφωνα του στρατοπέδου συγκέντρωσης. Η ταινία κυλά πάνω στο χώρο και το χρόνο, έτσι… χωρίς περαιτέρω παρέμβαση του δημιουργού.

Διαβάζοντας την ποιητική συλλογή Πέτρινος Χρόνος, που ο Ρίτσος συνέθεσε εξόριστος στη Μακρόνησο, ο Ολιβιέ Ζισουά συγκλονίστηκε από τη δραματουργική της δύναμη και αποφάσισε να παλέψει ενάντια στη λήθη με τον τρόπο που ο ίδιος κατείχε καλύτερα. Με ένα ντοκιμαντέρ «υπενθύμιση» ηθικής και πνευματικής αντίστασης για το σήμερα, που ανασύρει στο φως μνήμες, παρουσίες και ηρωικές συμπεριφορές…

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

Με την απόπειρα της ποιητικής της προσέγγισης, η ταινία μου έφερε στον νου το 9λεπτο αριστούργημα του Ζαν Ντανιέλ Πολέ, Bassae, γυρισμένο το 1964 στον ναό του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγαλείας στην ορεινή Πελοπόννησο, ένα τέμπλο ελεύθερο και καπηλεμένο, πριν χωθεί σε ένα άχαρο αλλά αναγκαστικό στέγαστρο προστασίας. Μπορείτε να το δείτε στο Διαδίκτυο και να θαυμάσετε την έμπνευση και τη λεπτότητα στις εικόνες, με μουσική του Ντιμέλ και κείμενο του Αστρίκ, και κυρίως να παρατηρήσετε πως ο Πολέ θέλησε να αιωρηθεί σε ένα μνημείο οργανικά ενσωματωμένο στον χώρο, όπως οι πέτρες και τα δέντρα γύρω του, ατάραχο και αχρονικό, γεμάτο μνήμες και Ιστορία, ελληνικό στο πνεύμα και στην αρχιτεκτονική. Και εδώ, στα Πέτρινα Λιοντάρια, ένας «ξένος», ο Ολιβιέ Ζισουά είδε έναν τόπο έρημο και μνημειακό που οι ψυχές δεν τον έχουν εγκαταλείψει, με την καθαρότητα και τη συμμετρία ενός καλλιτέχνη που σέβεται την Ιστορία και ψαχουλεύει το δράμα μέσα απο την ποίηση. Τα Λιοντάρια είναι περισσότερο κινηματογραφικό δοκίμιο παρά ποίημα γιατί χρησιμοποιεί και αρχειακό υλικό για τη Μακρόνησο και διαποτίζεται από τον λόγο και τα ποιήματα διακεκριμένων κρατουμένων, όπως ο Ρίτσος και ο Λειβαδίτης, που ευτυχώς δεν αναμορφώθηκαν ποτέ στα στρατόπεδα της ντροπής. Πετυχαίνει στέρεη συγκίνηση, κυρίως όταν το βλέμμα της κάμερας ξεμακραίνει στο πέλαγο ή ανιχνεύει αργά και πανοραμικά τα στοιχειωμένα γκρεμίσματα.

Ένα πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ του ελβετού Ολιβιέ Ζισουά για τα χρόνια της εξορίας στη Μακρόνησο

Αχ, αυτοί οι ελβετοί σκηνοθέτες ντοκιμαντέρ, πολύ μας αγαπούν. Λίγα χρόνια μετά το συγκινητικό «Ένα Τραγούδι για τον Αργύρη» του Στέφαν Χάουπτ, ένας άλλος -γαλλόφωνος αυτή τη φορά- ελβετός σκηνοθέτης, ο Ολιβιέ Ζισουά, μας παρουσιάζει ένα άλλο, εξίσου συγκινητικό ντοκιμαντέρ με ελληνικό θέμα.

Το «Σαν Πέτρινα Λιοντάρια στη Μπασιά της Νύχτας» (στίχος του Γιάννη Ρίτσου από το ποίημά του Οι Γερόντοι) είναι ένα κινηματογραφικό δοκίμιο για τη Μακρόνησο και τη χρήση της ως εθνικό αναμορφωτήριο για την καταπολέμηση του κομμουνισμού λίγο πριν από το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Από το 1947 μέχρι το 1951, περισσότεροι από 80.000 άνδρες, γυναίκες και παιδιά εκτοπίστηκαν στο νησί με σκοπό την «αναμόρφωσή» τους, η οποία έπαιρνε τέλος μονάχα με την υπογραφή δήλωσης μετάνοιας των «ασθενών».

Ο Ζισουά αποφάσισε να κάνει την ταινία όταν διάβασε (σε μετάφραση του Pascal Neveu) τα Πέτρινα Χρόνια του Γιάννη Ρίτσου. Συγκλονισμένος από τη δραματική δύναμη των ποιημάτων, ένιωσε να ανοίγει γι’ αυτόν μια πόρτα σε μια ιστορία και μια χώρα για την οποία μέχρι τότε δε γνώριζε σχεδόν τίποτε. Η αμέσως προηγούμενη ταινία του, «Μακριά από τα Χωριά» (2008), γυρισμένη στο Σουδάν, είχε το ακριβώς αντίθετο θέμα. Εκεί, σ’ ένα προσφυγικό στρατόπεδο στο Νταρφούρ, οι άνθρωποι ζητούν να κλειστούν από μόνοι τους για να προστατευτούν από τον πόλεμο.

Με αργά τράβελινγκ και στατικά πλάνα ανάμεσα στα ερείπια των εγκαταστάσεων, η ταινία αναμειγνύει τα ποιητικά κείμενα όσων κατάφεραν -παρ’ όλα όσα υπέστησαν- να γράψουν γι’ αυτόν τον εγκλεισμό (Ρίτσος, Λειβαδίτης), σε αντιπαράθεση με τις ομιλίες «επιμορφωτικής» προπαγάνδας που μετέδιδαν ακατάπαυστα τα μεγάφωνα του στρατοπέδου. Το αποτέλεσμα είναι νοσηρά μαγευτικό. Μια υπνωτιστική τελετουργία που, αντί να ναρκώνει, εξάπτει τις αισθήσεις.



Η ταινία θα προβληθεί στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας στην Αθήνα και στην αίθουσα «Παύλος Ζάννας» στη Θεσσαλονίκη. Στις 19 και 20 Απριλίου, στην Ταινιοθήκη, ο Ζισουά θα προλογίσει την ταινία του και θα παραμείνει για ανοιχτές συζητήσεις με το κοινό μετά το τέλος των προβολών. Βραβείο Οικουμενικής Επιτροπής στο πρόσφατο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Λειψίας.

Info: «Σαν Πέτρινα Λιοντάρια στη Μπασιά της Νύχτας» (“Comme des Lions de pierre à l’entrée de la nuit”) -Ντοκιμαντέρ. Γαλλία, Ελβετία, Ελλάδα 2012. Πρεμιέρα: Πέμπτη 18 Απριλίου. Σκηνοθεσία, φωτογραφία, μοντάζ: Ολιβιέ Ζισουά. Λογοτεχνική έρευνα, βοηθός σκηνοθέτη: Ελένη Γιώτη. Ιστορικός σύμβουλος: Στρατής Μπουρνάζος. Με τις φωνές των: Τάσου Ράπτη, Κώστα Βασαρδάνη, Γιάννου Περλέγκα, Μάνου Βακούση, Περικλή Μουστάκη, Jean-Claude Dauphin. Παραγωγή: Prince Film, Amip, Les Films du Mélangeur, Περίπλους.

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

Ένα ξεχωριστό ντοκιμαντέρ μας καλεί αυτή την εβδομάδα να ανακαλύψουμε την πολιτική προπαγάνδα, τη δυσκολία της επιβίωσης των εξόριστων καθώς και τις φωτεινές του εκλάμψεις μέσα σε ένα κλίμα πολιτικού – και όχι μόνο – εγκλεισμού.

Η ταινία των Olivier Zuchuat & Ελένης Γιώτη μας ταξιδεύει σε μια “μαύρη” εποχή για την ελληνική πραγματικότητα, τα χρόνια της Μακρόνησου και τα στρατόπεδα αναμόρφωσης για την καταπολέμηση του Κομμουνισμού. Βασισμένοι σε πολλά ποιήματα που ανακαλύφθηκαν αργότερα στα στρατόπεδα αυτά, οι δημιουργοί του ντοκιμαντέρ δημιουργούν ένα πολύ ωραίο μείγμα από εικόνες των ερειπίων με λόγια και ποιήματα ανθρώπων που ζούσαν το δράμα του εξορισμού, της προσπάθειας για επιβίωση αλλά και του δικαιώματος για ελεύθερη σκέψη. Σίγουρα η ταινία δεν έχει κάποιο ιστορικό ενδιαφέρον, μιας και δεν παραθέτει κάτι αντίστοιχο. Παραμένει όμως ένα πρωτότυπο οδοιπορικό στα στρατόπεδα με την ποιητική ελεγεία ανθρώπων που έζησαν σε αυτά. Αν και δεν απευθύνεται στο ευρύ κοινό, είναι μια καλή προσπάθεια μιας διαφορετικής μορφής ντοκιμαντέρ.

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

Κινηματογραφικό δοκίμιο που συνδυάζει στατικά πλάνα από τα ερείπια της σημερινής Μακρονήσου, ποίηση που γράφτηκε από αριστερούς εξόριστους ακριβώς εκεί και φωτογραφίες από το «εθνικό σανατόριο» της ντροπής.

Μόλις προσπεράσεις την «αντικινηματογραφική» στατικότητα της εικόνας κι αφεθείς στον ηθελημένα αργό, επαναληπτικό ρυθμό της αφήγησης και, κυρίως, στην ανατριχιαστική  δύναμη του εκφωνούμενου ποιητικού λόγου του Ρίτσου, του Λειβαδίτη και του Λουντέμη, η βραβευμένη ταινία του 44χρονου Ελβετού Ολιβιέ Ζισουά, σε παίρνει και σε σηκώνει. Και σε αποθέτει βουβά, ενώπιος ενωπίω, απέναντι σε μια ολέθρια σελίδα της πρόσφατης νεοελληνικής ιστορίας: τις μεταξύ 1947 και 1951 εκτοπίσεις πάνω από 80.000 Ελλήνων κι Ελληνίδων κάθε ηλικίας, που εξορίστηκαν, βασανίστηκαν και πιέστηκαν να υπογράψουν δηλώσεις μετάνοιας στο «εργαστήριο αναμόρφωσης κομμουνιστών» της Μακρονήσου. Αντιπαραθέτοντας γνήσια αιγαιοπελαγίτικα πλάνα υδάτινου μπλε και χωμάτινου καφέ –τα οποία ο Ζισουά, που υπογράφει και τη φωτογραφία και το μοντάζ της ταινίας, κινηματογραφεί με αργά τράβελινγκ και πανοραμίκ– και αναγνώσεις συγκλονιστικών αυτοβιογραφικών ποιητικών κειμένων των τριών προαναφερθέντων λογοτεχνών, η ταινία ζωντανεύει υπαινικτικά, αλλά και τόσο εύγλωττα, την πεμπτουσία της Μακρονήσου. Ένα οπτικοποιημένο ποίημα για τον πόνο, την απόγνωση και την ελπίδα στο κολαστήριο της Μακρονήσου.

Περιέργως πως, εκείνο που περισσότερο με ταρακούνησε –περισσότερο ακόμη κι από φράσεις όπως, «Περιμένουμε, σα φτυσιές κολλημένες στο χώμα», ή το γνωστό «συνηθίσαμε/ λιγόστεψε κι ο καημός/ ακόμα κι ο θυμός λιγόστεψε/ μονάχα η απόφαση δε λιγόστεψε» του  Ρίτσου– είναι οι εκφωνούμενες, καθ’ εκάστην και αργίαν, ομιλίες «εθνικής αγωγής» και αναμορφωτικής προπαγάνδας που παιάνιζαν στο κάτεργο της Μακρονήσου. «Στη Μακρόνησο γνώρισα τη στοργή της πατρίδος»… Κι ακολουθεί ο διαβόητος «Δεκάλογος της Μακρονήσου». Εθνικοπατριωτικές, βασιλόφρονες κι εν τέλει σκέτα φασιστικές αναλύσεις για τον «κίνδυνο από τας αναρχοβουλγαροκομμουνιστικάς οργανώσεις»… Η δε δήλωση μετάνοιας, «όπως δημοσιευθεί εις τον Τύπον και αναγνωσθεί εις την εκκλησίαν της ενορίας μου», παρακαλώ… Τραγικές καταστάσεις. Που αίφνης, στον κρισόπληκτο βωμό του σκιαγμένου «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια», ηχούν κάπως γνώριμες, φοβάμαι…

Ποιητικό δοκίμιο για το «έπος» της Μακρονήσου

Η δύναμη της ποίησης του Ρίτσου χτύπησε κεραυνοβόλα τον Ελβετό σκηνοθέτη Ολιβιέ Ζισουά, όταν διάβασε μια έκδοση της μακρονησιώτικης ποιητικής συλλογής Πέτρινος χρόνος, δίχως να γνωρίζει, αρχικά, το ιστορικό πλαίσιο.

Το ντοκιμαντέρ Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας, που προβάλλεται στην Ταινιοθήκη, είναι ένα πολυεπίπεδο ποιητικό, οπτικοακουστικό δοκίμιο, καρπός της αφοσίωσης του Ζισουά, στο θέμα που τον ενέπνευσε.

Εικόνες απ’ τη Μακρόνησο του παρόντος, αλλά και του ιστορικού της παρελθόντος, με μια εντυπωσιακή παράθεση αρχειακού υλικού, οπτικού και ηχητικού, στο ρυθμό της απαγγελίας ποιημάτων του Ρίτσου, του Λειβαδίτη και του Λουντέμη, προσφέρουν στον θεατή μια συγκινησιακή ανάκληση της ιστορικής μνήμης, χωρίς να διεκδικούν το χαρακτήρα τεκμηριωμένης αναδρομής, στην ιστορία του πολύπαθου νησιού.


Στο οπτικό πεδίο, ξεπροβάλλει το σημερινό μελαγχολικό πορτραίτο ενός ανεμοδαρμένου ξερότοπου, μέσα από μια λιτή κινηματογράφηση, με την κάμερα πότε να ταξιδεύει πάνω απ’ τα ερείπια των πετρόκτιστων εγκαταστάσεων, μέσα από μακρόσυρτα τράβελινγκ, και πότε να καταγράφει το σημερινό τοπίο, μέσα από πανοραμικές λήψεις, με φόντο το φουρτουνιασμένο Αιγαίο.

Το γεμάτο από τον ήχο του αέρα, που λυσσομανάει, ακουστικό πεδίο, διακόπτουν πότε ποιητικά θραύσματα και πότε αποσπάσματα προσωπικών ημερολογίων, κραυγή αντίστασης στις φρικαλεότητες των ψυχολογικών και σωματικών βασανιστηρίων. Οι αποκρουστικές, σχεδόν σουρεαλιστικές αναγγελίες, απ’ τα μεγάφωνα του παρελθόντος, εκτοξεύουν με απερίγραπτη χολή απειλές, για να ριζώσει ο τρόμος στις αμετανόητες ψυχές. Μίσος και παράνοια, στον αντίποδα του φορτισμένου ποιητικού λόγου, που δημιουργεί μοναδικές νοηματικές εικόνες του ανείπωτου πόνου. Το παρελθόν, ως φκιασιδωμένη εικόνα, αναβιώνει μέσα απ’ τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες και τα ιστορικά ντοκουμέντα που παρουσιάζουν τη Μακρόνησο ως τόπο κατασκήνωσης, με πειθήνιους φαντάρους και αθλοπαιδιές, σε πλήρη αντίθεση με τις παράνομες φωτογραφίες που είχαν τραβήξει κρυφά οι ίδιοι οι εξόριστοι, με τσακισμένους ανθρώπους που προσπαθούν να κρατηθούν από ένα γέλιο, μια συντροφική χειρονομία, μια ζωγραφιά, ένα στίχο. Κι όμως, επιμένουν να ποζάρουν ομαδικά χαμογελαστοί, σε πείσμα της παράνοιας. Ο φακός ανιχνεύει σημάδια και εκφράσεις, την υφή του χώρου, αλλά και τα παραταγμένα αντίσκηνα, με συρματοπλέγματα παντού.


Η σκηνοθετική άποψη παίζει και με τις γλώσσες, που νοηματοδοτούν έναν εννοιολογικό διαχωρισμό. Με έδρα το Λαύριο, απέναντι απ’ τον τόπο του μαρτυρίου, ακούγεται ένας σχολιασμός στα γαλλικά, σε τρίτο πρόσωπο, παρουσιάζοντας αποστασιοποιημένα τα ιστορικά γεγονότα, ενώ τα ποιήματα και τα ημερολόγια στα ελληνικά, ακούγονται πάνω στο νησί, σε πρώτο πρόσωπο. Αυτή η αμεσότητα συνδέει τα ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος, με τον τόπο, στο παρόντα χώρο μεταφέροντας μέσα από τη διαρκή χωροχρονική ποιητική ασυνέχεια, ανάμεσα στο ακουστικό και στο οπτικό πεδίο, ένα κινηματογραφικά και ποιητικά τεκμηριωμένο, ιστορικό σημαινόμενο.

Εγείροντας πολλαπλά ερωτηματικά, για τη λειτουργία της ποίησης, ως παρένθετου ιστορικού τεκμήριου, που συνδέει ένα αιματοβαμμένο παρελθόν με ένα ζοφερό παρόν, ο Ζισουά, επαναφέρει μ’ αυτό το πόνημα τη σημαντικότητα του ποιητικού λόγου, που μπορούσε να ξεσηκώνει λαούς.

Μέσα απ’ το μελετημένο μοντάζ και τον υπνωτιστικό αργό ρυθμό, συντελείται μια σταδιακή αποκάλυψη της βαναυσότητας, που επαναφέρει τη συλλογική ιστορική μνήμη μας, σε μια πολιτικά φορτισμένη, και πάλι, εποχή, με την παρήγορη διαβεβαίωση πως η ποίηση δεν σταμάτησε στις πύλες της βαρβαρότητας. Υπάρχει ελπίδα έκφρασης στην απελπιστική βουβαμάρα μας.

Συνέντευξη του Ολιβιέ Ζισουά εδώ

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας

Ενα κινηματογραφικό ποίημα, μια σπονδή στο αδούλωτο πνεύμα των κομμουνιστών εξόριστων της Μακρονήσου, από έναν Ελβετό, τον Ολιβιέ Ζισουά, με βασική συνεργάτιδα μια Ελληνίδα, την Ελένη Γιώτη, αποτελεί την καλύτερη κινηματογραφική πρόταση για αυτή την εβδομάδα.

Στο κολαστήριο της Μακρονήσου, που υπό την καθοδήγηση των Αγγλοαμερικάνων άνοιξε τις πύλες του το 1947, μεσούσης της δεύτερης επανάστασης του ελληνικού λαού, επιχειρήθηκε ο ψυχικός και σωματικός ανασκολοπισμός περίπου 80.000 ανθρώπων. Η Μακρόνησος σημάδεψε τη σύγχρονη ελληνική ιστορία και στιγμάτισε το μοναρχοφασιστικό καθεστώς στη χώρα μας, για αυτό και το μαζικό έγκλημα που συντελέστηκε εκεί αποτελεί ταμπού για το ελληνικό κράτος. Αυτό που ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος απεκάλεσε «Νέο Παρθενώνα» έγινε η μεγαλύτερη ντροπή του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Για αυτό το στρατόπεδο της Μακρονήσου εγκαταλείφτηκε σε λίγα χρόνια, κάτω από το βάρος των εγκλημάτων που διαπράχτηκαν εκεί. Είναι κρίμα που ο μεγάλος τούρκος σκηνοθέτης Γιλμάζ Γκιουνέι πέθανε πριν προλάβει να γυρίσει σε ταινία τη μεγαλειώδη εξέγερση των κρατούμενων και το μακέλεμά τους την 1η Μάρτη του 1948, που ετοίμαζε.

Την ιστορία δεν την γράφουν πάντα οι νικητές. Η Μακρόνησος έμεινε και θα μείνει στην ιστορία ως ο τόπος του μαρτυρίου για χιλιάδες κομμουνιστές, αντιφρονούντες και δημοκράτες. Αυτή η Οδύσσεια εμπνέει και σήμερα τους νεότερους. Μοιάζει απίστευτο που τόσα χρόνια μετά, τα ποιήματα των Ρίτσου, Λειβαδίτη, Λουντέμη κ.ά. άγγιξαν έναν ελβετό ντοκιμαντερίστα. Ο Ολιβιέ Ζισουά και οι συνεργάτες του βούτηξαν με πάθος σε ένα τεράστιο όγκο αρχειακού υλικού κι έκαναν συνεντεύξεις με αρκετούς επιζήσαντες Μακρονησιώτες, σε μια προσπάθεια να αναδείξουν με το δικό τους τρόπο όσα συνέβησαν εκείνη την περίοδο. Είναι τιμή για τον ίδιο, είναι τιμή για όσους πέθαναν, παραλογίστηκαν, βασανίστηκαν στη Μακρόνησο και είναι επίσης ντροπή για τους εγχώριους κινηματογραφιστές που ό,τι εντιμότερο γυρίστηκε μέχρι στιγμής για τη Μακρόνησο γυρίστηκε από έναν ξένο.

Για την ίδια την ταινία πρέπει να πούμε ότι είναι μια διαφορετική ματιά στην ιστορία της Μακρονήσου, βασισμένη σε τρία στοιχεία: την ποίηση των εξόριστων ποιητών, τις εικόνες των φοβερών ερειπίων και τα φασιστικά κηρύγματα των βασανιστών. Δεν ανήκει στο είδος των ιστορικών ντοκιμαντέρ που όλοι γνωρίζουμε, έχει μια πρωτότυπη κινηματογραφική μορφή που δένει απόλυτα με το περιεχόμενό της. Ρυθμός αργός και υποβλητικός, εναλλαγή εικόνων με τρόπο που επιτρέπει στο θεατή να σκεφτεί και να προσπαθήσει να προσεγγίσει αυτή τη μαύρη σελίδα της ιστορίας όχι μόνο με τη δύναμη της γνώσης, αλλά και με τη δύναμη της ενσυνείδησης. Και μια καθαρά μπρεχτική, αποστασιοποιητική εκφορά του ποιητικού λόγου (ο σκηνοθέτης υπήρξε βοηθός του Ματίας Λάνγκχοφ στο θέατρο και έχει επίσης σκηνοθετήσει ο ίδιος έργα του Μπέρτολτ Μπρεχτ και του Χάινερ Μίλερ) βοηθά να αναδειχτεί το μεγαλείο αυτής της συγκεκριμένης ποίησης, χωρίς υποκριτικά φτιασιδώματα που μόνο να τη θολώσουν μπορούν.

Τα ποιήματα, τα ημερολόγια εξορίας των Ρίτσου, Λειβαδίτη, Λουντέμη, γραμμένα εκεί, στο κολαστήριο όπου ήταν και οι ίδιοι κλεισμένοι, χωρίς καμιά διάθεση θυματοποίησης, αλλά πλημμυρισμένα από επαναστατική αισιοδοξία, είναι ο κύριος αγωγός μνήμης. Λόγοι και παραγγέλματα που ακούγονταν συνεχώς από τα μεγάφωνα αντιπαραβάλλονται με το λόγο των εξόριστων ποιητών, δημιουργώντας ανάλογους συνειρμούς. Δίπλα σ’ αυτά ο λόγος του δημιουργού, να απευθύνεται στα γαλλικά σε δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο στους αμετανόητους εξόριστους, καθώς η κάμερα κοιτάζει τη Μακρόνησο από το σημερινό Λαύριο, λειτουργεί σαν ευλαβική σπονδή προς τους αμετανόητους κομμουνιστές (ευστοχότατη είναι και η επιλογή ενός στίχου του Ρίτσου για τον τίτλο της ταινίας).

Οι εικόνες των σημερινών ερειπίων, έτσι όπως τις καταγράφει η κάμερα με αργά πλάνα τράβελινγκ και πανοραμίκ 360 μοιρών, η επιμελημένη καταστροφή και εγκατάλειψη ενός ιστορικού τόπου, σε κάνουν να σκεφτείς ότι αυτός είναι ο κύριος τρόπος που οι διάδοχοι των μοναρχοφασιστών επιστράτευσαν για να σβήσουν την ιστορική μνήμη. Οι εικόνες αυτές εναλλάσσονται με αρχειακό υλικό (φωτογραφίες, φιλμ, γράμματα εξορίστων) από τη Μακρόνησο του τότε και της φρίκης που φιλοξενούσε.

Ο σκηνοθέτης δεν χρησιμοποίησε τις συνεντεύξεις των Μακρονησιωτών που είχε στη διάθεσή του, γιατί τότε θα έπρεπε να κάνει μια άλλη ταινία, όπως λέει. Ομως αυτές οι συνεντεύξεις τον διαπότισαν και αυτό, όπως λέει, είναι αποτυπωμένο στην ταινία του. Στο κινηματογραφικό δοκίμιο που δημιούργησε την πρωτοκαθεδρία έχουν τα συγκλονιστικά ποιήματα που επιλέχτηκαν και ακούγονται από τις φωνές των Τάσου Ράπτη, Κώστα Βασαρδάνη, Γιάννου Περλέγκα. Οι επιβλητικές φωνές των Μάνου Βακούση και Περικλή Μουστάκη ακούγονται στη φασιστική προπαγάνδα. Ομως, είναι τα τραγικά ερείπια μέσα από τα οποία αναδύεται η ατμόσφαιρα της εποχής. Εκεί φτερουγίζουν οι ηρωικές ψυχές των «δικών μας Γερόντων»,  των «δικών μας Χριστών», των «δικών μας Αγίων».

Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας Η Μακρόνησος του Ολιβιέ Ζισουά

Η ταινία «Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας» του Ολιβιέ Ζισουά, προβάλλεται αυτή τη βδομάδα: στην Ταινιοθήκη στην Αθήνα και στην αίθουσα Παύλος Ζάννας στη Θεσσαλονίκη. Η πρεμιέρα έγινε την Πέμπτη, και αξίζει να σημειώσουμε τις θερμές αντιδράσεις του κοινού, με τα δάκρυα στα μάτια – και ιδίως των Μακρονησιωτών. Δημοσιεύουμε σήμερα, με μια μικρή περικοπή, τα όσα είπε η Μάρω Δούκα στη συζήτηση που ακολούθησε. Θυμίζουμε επίσης τη συνέντευξη του σκηνοθέτη Ο. Ζισουά στον Κώστα Τερζή, στην προηγούμενη Αυγή της Κυριακής (14.4.2013).

της Μάρως Δούκα

Τρεις σκέψεις, βλέποντας το Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας, ένα δοκίμιο τεκμηρίωσης, ευθύβολο, λιτό: ένα αριστούργημα.

Σκέψη πρώτη: Η ομορφιά που δεν είναι μόνο ομορφιά. Πίσω από το εμβληματικά ωραίο τοπίο: ο πόνος, ο τρόμος, η φρίκη. Όπως και έπειτα από το βιβλικό θέαμα της πυρηνικής έκρηξης, ο θάνατος. Όπως και μέσα στο χορό της φωτιάς, τα αποκαΐδια.

Να σιχαθείς για πάντα το γαλάζιο; Να καταραστείς τη θάλασσα; Ή να υποψιάζεσαι μόνο, όπου κι αν είσαι, με όποιους κι αν είσαι, την ομορφιά;

Σκέψη δεύτερη: Αν οι χιλιάδες «υπό εθνικήν αναμόρφωσιν», στα ξερονήσια και στις φυλακές, ούτε προφήτες ούτε ήρωες ούτε εσταυρωμένοι, λογαριάζονταν μόνο ως άνθρωποι, με την πείνα, τη δίψα, τον πόνο, το ασήκωτο φορτίο. Κι αν ύψωναν απ’ της ψυχής τους τα μεγάφωνα, ως πρώτιστο καθήκον, κόντρα στον σαδισμό των βασανιστών, τη φωνή: –Αλλού τα κόλπα σας υπάνθρωποι! Με τον Προμηθέα Δεσμώτη εμείς, ή με τον Ναζωραίο, ή με τον Σπάρτακο, θα λογαριαστούμε αλλιώς.

Σκέψη τρίτη: Η διαρκής, η μέσα, η αβάστακτη Μακρόνησος. Οι σύντροφοί σου σε λένε «δηλωσία». Να σε αποδιώχνουν. Να σε περιφρονούν. Οι «αναμορφωτές» σου να σε λένε «ανανήψαντα». Να σε εξευτελίζουν. Να σε δείχνουν.

Και οι αρουραίοι, τη δουλειά τους αυτοί, στους τάφους-αντίσκηνα. Και θυμάμαι μια παράγραφο από τον Λοιμό του Α. Φραγκιά:

«Το δόντι του ποντικού είναι γλυκό, δεν νιώθεις το δάγκωμα. Λένε ότι, καθώς μπήγει το δόντι του, χύνεται κι ένα ναρκωτικό, που σου μουδιάζει το κρέας. Είναι σαν ένεση. Κι έτσι, αυτός συνεχίζει ανενόχλητος να δαγκώνει. Είναι αλήθεια ότι πολλοί ξύπνησαν με μισό αυτί, και σε άλλους έλειπε κάποιο δάχτυλο του ποδιού τους. Ο κίνδυνος δηλαδή είναι μέγας! Γι” αυτό πολλοί κοιμούνται με τα παπούτσια και τυλίγονται σφιχτά ώς την κορφή. Αλλά και πάλι μπορεί να σου φάει τη μύτη και να τρυπήσει την κουβέρτα, ώσπου να βρει ψαχνό. Το καλοκαίρι δεν μπορείς να κουκουλωθείς, και τότε τα πεινασμένο θηρίο χορταίνει πιο εύκολα. Τραγανίζει περισσότερο τα αυτιά και το περίεργο είναι ότι δεν τρέχει αίμα. Το ναρκωτικό, το δηλητήριο, το σάλιο του, κάτι απ” όλα κλείνει την πληγή.

«Απόψε θα με φάνε τα ποντίκια», λέει κάποιος σαν να περιμένει.

Και το πρωί ρωτάει: «Για δες, μου λείπει κανένα κομμάτι;». Και ψάχνεται με τα δάχτυλα, μήπως βρει καμιά γούβα στο πετσί, να δει αν είναι όλα σωστά απάνω του».

Βρίσκομαι όμως εδώ στη μνήμη του Γιάννη Ρίτσου. Για τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο στην εξορία μόνον ο ποιητής, συνεξόριστος και φίλος του Τίτος Πατρίκιος θα μπορούσε να μιλήσει [σ.σ.: μια ίωση τον εμπόδισε να πάρει μέρος στη συζήτηση, όπως ήταν προγραμματισμένο].

Τελειώνοντας, θα ήθελα να επαναλάβω, και με τη σιγουριά της μακρόπνοης συνομιλίας με την ποίησή του, ότι ο Γιάννης Ρίτσος και γέρος και παιδί, σε ένα τμήμα μεταγωγών, σε τούτη την πατρίδα, ήταν από τους ανθρώπους που γεννιούνται για να ζήσουν μέσα στην αυτοκρατορική μοναξιά τους. Κυρίαρχοι του κόσμου, εις το έλεος ενός πουλιού που κελαηδεί αθέατο. Και γι αυτό ο Γιάννης Ρίτσος, διανύοντας με τόλμη, απόφαση και στοχασμό τον αιματοβαμμένο, ελπιδοφόρο, αλλά και αδιανόητα σκοτεινό 20ό αιώνα, αξιώθηκε να αποστάξει το Άπαν, κατά μήκος όλο του χρόνου, υπηρετώντας με κατανυκτική ευλάβεια τα ταπεινά και τα αφανή που μας ορίζουν:

Η λέξη με είχε με βρήκε με είπε. Κι εγώ μονάχα «ευχαριστώ». Στη λέξη Μια λέξη. Ο κόσμος

Η Ποίηση στο βράχο του μαρτυρίου

Η Ποίηση βρίσκεται παντού. Στον ουρανό και τη θάλασσα, σμιλευμένη πάνω στους βράχους, στις χαραμάδες των τοίχων, στους δρόμους και τα σταυροδρόμια, βαθειά μέσα στα βλέμματα των ανθρώπων.

Η Ποίηση είναι άγγιγμα, χαμόγελο και δάκρυ. Είναι απόγνωση και προσμονή, Ελπίδα κι αγώνας. Η Ποίηση υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει όσο υπάρχουν άνθρωποι που δε βολεύονται, δεν υποκύπτουν, δε συνθηκολογούν. Ποτέ κανείς δεν κατάφερε να τη δαμάσει γιατί είναι φτιαγμένη από το άκαμπτο υλικό της ανάγκης.

Από το 1947 ως το 1951 πάνω από 80 χιλιάδες άνθρωποι μαρτύρησαν πάνω στον ανεμοδαρμένο βράχο της Μακρονήσου. Εκεί τους εκτόπισε το κράτος της Δεξιάς για να τους «αναμορφώσει», να τους «θεραπεύσει» από το μικρόβιο του κομουνισμού και να τους επαναφέρει «υγιείς» στην αγκαλιά της φιλεύσπλαχνης πατρίδας. Η θεραπευτική μέθοδος περιλάμβανε βασανιστήρια, πείνα, δίψα, θάνατο. Έπρεπε να κατασταλούν με κάθε τρόπο «βρόμικες» ιδέες όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ειρήνη.

Στη Μακρόνησο εστάλησαν για να «αναμορφωθούν» και ποιητές όπως ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Μενέλαος Λουντέμης. Κι επειδή η Ποίηση δε νικιέται, παρά τα βασανιστήρια και τις στερήσεις, αυτοί έγραφαν και περιέγραφαν καταστάσεις και συναισθήματα. Κάποια από τα ποιήματα εκείνα θάφτηκαν και βρέθηκαν αργότερα. Η Ποίηση είχε νικήσει τον τρόμο.

Ο ελβετός σκηνοθέτης Ολιβιέ Ζισουά, μέσα από στίχους αυτών των ποιητών δημιουργεί ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ με τίτλο «Σαν τα πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας», στίχος από του ποίημα του Ρίτσου «Οι γερόντοι».

Στην ταινία το τοπίο της Μακρονήσου βρίσκεται μέσα σε κάθε κάδρο. Είτε επί τόπου, είτε απέναντι από το Λαύριο, είτε μέσα από τα φιλμ και τις φωτογραφίες αρχείου. Κι αυτές οι εικόνες της τραγικής μνήμης είναι διανθισμένες από την ποίηση των μεγίστων Ρίτσου, Λειβαδίτη και Λουντέμη. Οι στίχοι των ποιητών εισχωρούν ανάμεσα στους βράχους και τα ερείπια, μπλέκονται με τον ήχο της θάλασσας και του ανέμου. Η σκηνοθεσία είναι λιτή, τα πλάνα αργά, η πρόθεση ξεκάθαρη: Να μην ξεχάσουμε! Η μνήμη είναι όπλο κι ο εχθρός είναι παρών. Γι’ αυτό υπάρχει η ανάγκη του στοχασμού και της εγρήγορσης. Και η ταινία επιμένει σε αυτό, ακόμη κι αν δεν το κραυγάζει αλλά με σαφήνεια το υπονοεί.

Η κάμερα καταγράφει, αναζητά τις σκιές των ανθρώπων που μαρτύρησαν, αφουγκράζεται τα βογκητά του πόνου. Οι στίχοι των ποιητών, σπαρακτικά αήττητοι, δίνουν την ευκαιρία αναστοχασμού επάνω στην Ιστορία της χώρας. Στην Ιστορία που το μύθευμα της «εθνικής συμφιλίωσης» επεδίωξε τη λήθη, για να επανέλθουν σήμερα οι απόγονοι των βασανιστών της Μακρονήσου και να ζητούν τα ρέστα, οι άθλιοι.

Η ταινία δε θρηνεί γιατί διαθέτει το πλεονέκτημα της αλήθειας. Η ταινία συγκινεί επειδή ακριβώς είναι αληθινή, όπως αληθινοί είναι και οι ποιητές.

Υ.Γ. Σε παραγωγή Θάνου Λαμπρόπουλου και σκηνοθεσία Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, θα προβληθεί το Νοέμβριο στις αίθουσες ντοκιμαντέρ για το Γρηγόρη Λαμπράκη.

Ποίηση πάνω απ’ τη Μακρόνησο

Η Ιστορία μέσα από λόγια ποιητών στο ντοκιμαντέρ «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας»

«Α, Β, Γ / Τρία μεγάλα γράμματα γραμμένα μ ασβέστη στη ραχοκοκαλιά της Μακρόνησος. / Οταν ερχόμαστε με το καράβι / στριμωγμένοι ανάμεσα στους μπόγους και στις υποψίες μας, / τα διαβάσαμε πάνου απ το κατάστρωμα κάτου απ τις βρισιές του χωροφύλακα, / κι η αρμύρα, η μυρουδιά της ρίγανης και το θυμάρι / δεν καταλάβαιναν καθόλου τι θα πουν αυτά τα τρία ασβεστωμένα γράμματα. / Α τάγμα, Β τάγμα, / Γ τάγμα. / Μακρόνησος. / Κι η θάλασσα του Αιγαίου ήταν γαλάζια όπως πάντοτε».

Οι στίχοι του Γιάννη Ρίτσου ταίριαξαν με τη βουή της θάλασσας και τη γυμνή πέτρα στη σχεδόν ονειρική εισαγωγή μιας ταινίας που αναμοχλεύει ποιητικά ένα κεφάλαιο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας: το γαλλοελληνικό ντοκιμαντέρ «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» του Ελβετού Ολιβιέ Ζισουά. Η Μακρόνησος, κοντά εβδομήντα χρόνια μετά τους «νέους Παρθενώνες» και το «κιτς της φρίκης», τόπος «αναμόρφωσης» δεκάδων χιλιάδων αντιφρονούντων (1947-1951), εικονογραφείται σαν τοπίο ποιητικής μνήμης. Ο ελληνικός κινηματογράφος έχει αποτυπώσει ακόμη δύο εικόνες της Μακρονήσου: μία μυθοπλαστική (στο «Χάππυ νταίη» του Παντελή Βούλγαρη, το 1976) και μία ιστορική, αλλά από ανθρωποκεντρική γωνία εικόνα της (στο πρόσφατο ντοκιμαντέρ «Μακρόνησος» του Ηλία Γιαννακάκη και της Εύης Καραμπάτσου).

Η Ιστορία σαν αίσθηση «Στο βάθος τα νησιά πλέουν ακυβέρνητα. Ούτε ένα πουλί. Η θάλασσα αφρίζει ελαφρά ώς τον ορίζοντα. Τέλεια στιγμή. Τέλεια, εκτός από εκείνο το νησί απέναντι, τη Μακρόνησο…», γράφει ο Αλμπέρ Καμί στο ημερολόγιό του από το κατάστρωμα ενός πλοίου που διασχίζει το Αρχιπέλαγος λίγο μετά τον πόλεμο.

Το σημερινό βλέμμα του Ζισουά στη Μακρόνησο ίσως και να απαντά στον υπαινιγμό του Καμί γύρω από μια φαντασιακή εικόνα της Ελλάδας ως μέρους μιας πολύμορφης αλλά ενιαίας πολιτισμικά Μεσογείου, με μια ασυνέχεια στην «τελειότητα» της γαλάζιας ερήμου του φωτός. Με την πρώτη ματιά, η ταινία του φαντάζει σαν απόηχος της κυρίαρχης αφήγησης της Αριστεράς (ίσως λίγο παλιομοδίτικος ή και στομφώδης). Η χρονική απόσταση όμως πλέον επιτρέπει την ένταξη της ιστορικής μνήμης μέσα στο τοπίο του Αρχιπελάγους. Αλλοτε τόποι βασανιστηρίων είναι σήμερα πέτρες λουσμένες στο φως.

Το «Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας» πριν απ’ όλα είναι η αίσθηση της Ιστορίας συμπυκνωμένη σε λόγια ποιητών. Ποιήματα του Ρίτσου, του Λειβαδίτη, του Λουντέμη και ένα ηχητικό κολάζ από το σφύριγμα του Αιγαίου και από τους μικροφωνισμούς των μεγαφώνων της «εθνικής αναμόρφωσης» στα τάγματα Α, Β, Γ της Μακρονήσου συνθέτουν το περιεχόμενο της ταινίας. Ο Ζισουά αποφεύγει να κρατήσει την κάμερα στο χέρι. Επιλέγει είτε σταθερά σημεία (για να αφουγκραστεί καλύτερα τον άνεμο) είτε τις σιδηροτροχιές του τράβελινγκ (γιατί ο άξονάς του είναι η σπείρα του χρόνου). Η μνήμη ως ποίηση αναδύεται σε ένα παρόν που συντίθεται από ερείπια της Ιστορίας, από τη σημερινή παρουσία του ανθρώπου, αλλά και από το γαλάζιο της θάλασσας, που είναι πέρα και πάνω από τον χρόνο.

Ο άνθρωπος Μια άλλη εικόνα της Μακρονήσου έχει αποτυπωθεί στο ομώνυμο ντοκιμαντέρ του Ηλία Γιαννακάκη και της Εύης Καραμπάτσου. Προβάλλει από μαρτυρίες κρατουμένων, αλλά και μέσα από την αφήγηση του διοικητή των στρατοπέδων της Μακρονήσου, του Παναγιώτη Σκαλούμπακα. Οι δύο σκηνοθέτες επιχειρούν να ανοίξουν μια συζήτηση παραπλεύρως της ιδεολογίας, βάζοντας τον ανθρώπινο παράγοντα πρωταγωνιστή στο κάδρο.

Η μυθοπλασία Στο «Χάππυ νταίη», από τις καλύτερες στιγμές του Παντελή Βούλγαρη, η Μακρόνησος είναι το σκηνικό μιας μυθοπλασίας του παραλόγου, παρμένης από το μυθιστόρημα «Ο λοιμός» του Αντρέα Φραγκιά. Ο χώρος και τα πρόσωπα είναι φανταστικά, σημειώνει στους τίτλους της ταινίας ο Βούλγαρης. Ομως, βασανιστές και βασανιζόμενοι φαντάζουν σαν είδωλα των αληθινών πρωταγωνιστών της Μακρονήσου σε έναν αντικατοπτρισμό της Ιστορίας.

Η φωτογραφία του Γιώργου Πανουσόπουλου χειρίζεται μοναδικά το φως. Αναδεικνύει την τραχύτητα του τοπίου, τονίζοντας και την κακογουστιά των «νέων Παρθενώνων», που χτίζονταν με τσιμέντο κι ασβέστη στα πλευρά του νησιού σύμφωνα με τα εθνικά ιδεώδη του εμφυλιοπολεμικού κράτους.

Δείτε

Σαν πέτρινα λιοντάρια στην μπασιά της νύχτας (2012) Ποιητικό ντοκιμαντέρ του Ελβετού Ολιβιέ Ζισουά γύρω από τη Μακρόνησο, βασισμένο σε ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου, του Τάσου Λειβαδίτη και του Μενέλαου Λουντέμη. (Προβάλλεται στις αίθουσες)

Μακρόνησος (2009) Υπόδειγμα κινηματογραφικού ντοκιμαντέρ για το «αναμορφωτήριον συνειδήσεων», από τον Ηλία Γιαννακάκη και την Εύη Καραμπάτσου. Κινηματογράφησαν 60 μαρτυρίες από τις οποίες στο μοντάζ κράτησαν ελάχιστες. Ανάμεσά τους, του σκηνογράφου Τάσου Ζωγράφου (που «έσπασε» και υπέγραψε δήλωση), του Γιώργου Φαρσακίδη, της Αλέκας Παΐζη, του διοικητή της Μακρονήσου Παναγιώτη Σκαλούμπακα.

Χάππυ νταίη (1976) Μια φανταστική εικόνα της Μακρονήσου βασισμένη στο μυθιστόρημα «Ο λοιμός» του Αντρέα Φραγκιά. Σε ένα έρημο νησί του Αιγαίου λειτουργεί ένα στρατόπεδο αντιφρονούντων. Ο διοικητής του στρατοπέδου διατάσσει την προετοιμασία σειράς πολιτιστικών εκδηλώσεων για την υποδοχή επισήμων. Παίζουν: Γιώργος Μοσχίδης, Στάθης Γιαλελής, Σταύρος Καλάρογλου, Ζωρζ Σαρρή, Κωνσταντίνος Τζούμας. Η μουσική είναι του Διονύση Σαββόπουλου. (Σε dvd)

Μια ταινία-ποίημα για τη Μακρόνησο

Ένα πεδίο εικόνας και λογοτεχνίας αποτελεί τον πυρήνα του κινηματογραφικού δοκίμιου, της ταινίας του Ολιβιέ Ζισουά «Σαν Πέτρινα Λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας: Ποιητικές μνήμες από τη Μακρόνησο». Η ταινία καταδύεται στο σωφρονιστικό σύμπαν της Μακρονήσου με όχημα τα ποιητικά γραπτά του Ρίτσου, του Λειβαδίτη, του Λουντέμη. Κι έτσι μέσα από αυτήν τα γραπτά της εθνικιστικής βασιλόφρονης προπαγάνδας που εξυμνούσε τις αρετές του «εργαστηρίου της Μακρονήσου» έρχονται να αντιπαρατεθούν στα ποιήματα των «αμετανόητων» εξόριστων, εκείνων που αντιστάθηκαν στην αναμόρφωση. Ο σκηνοθέτης ήρθε με την αφορμή την πρεμιέρα που έγινε στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας και μιλάει στο Tvxs.gr για την κατάδυση στην ερημιά της Μακρονήσου και στις μνήμες της.

Τούτοι οι γερόντοι δε μιλάνε. Τα παιδιά τους βγήκαν στο κλαρί. Ετούτοι χώσαν την καρδιά τους στο βουνό σαν ένα βαρέλι με μπαρούτι. Δίπλα στα μάτια τους έχουν ένα δεντράκι καλοσύνη, ανάμεσα στα φρύδια τους ένα γεράκι δύναμη, κι ένα μουλάρι από θυμό μες στην καρδιά τους που δε σηκώνει τ άδικο Και τώρα κάθονται εδώ στη Μακρόνησο στο άνοιγμα του τσαντιριού, αγνάντια στη θάλασσα, σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας, με τα νύχια μπηγμένα στην πέτρα. Δε μιλάνε.  -Γιάννης Ρίτσος

Ποια ήταν η αφορμή να ασχοληθείτε με την Μακρόνησο; Κατά τύχη έπεσα στη γαλλική  μετάφραση της συλλογής Πέτρινος Χρόνος του Ρίτσου. Δεν είχα επισκεφτεί την Ελλάδα νωρίτερα. Όταν διάβασα τα ποιήματα συγκλονίστηκα. Η πρώτη ιδέα ήταν ταινία μικρού μήκους φέρνοντας τα ποιήματα αντιμέτωπα με τις ερημικές εικόνες της Μακρονήσου. Τελικά προέκυψε μια μεγάλου μήκους ταινία.

Το ερέθισμα σας έδωσαν τα ποιήματα αλλά μετά επισκεφτήκατε το νησί ξανά και ξανά. Σας βοήθησε τελικά ο τόπος να ανασύρετε μνήμες; Το πρώτο πράγμα που με εντυπωσίασε και με έθλιψε βαθιά είναι πως δεν απομένει πια τίποτα. Για τον λόγο αυτό επισκεφτήκαμε πολλές φορές το νησί αναζητώντας και την παραμικρή πέτρα που θα μπορούσε να αφηγηθεί αυτά που συνέβησαν. Στη συνέχεια αναζητήσαμε την κινηματογραφική πρακτική που θα έκανε τις πέτρες να μιλήσουν.

Κάνατε και ιστορική έρευνα. Στηρίζεται η ταινία σε αυτήν; Δεν πρόκειται για ένα κλασικό ιστορικό ντοκιμαντέρ αλλά όντως κάναμε έρευνα. Προσπάθησα να φανούν παρουσίες στο νησί. Η ιδέα ήταν να οργανώσουμε ψυχρό πόλεμο λογοτεχνικού είδους ανάμεσα σε αυτά τα ποιήματα των εξόριστων και τα προπαγανδιστικά κείμενα που ακούγονταν διαρκώς από τα μεγάφωνα καλύπτοντας όλο το νησί.

Ο ποιητικός λόγος μπορεί να αφηγηθεί την ιστορία πιο αποτελεσματικά καμιά φορά; Οπωσδήποτε η ποίηση δεν τα αφηγείται όλα. Ωστόσο τα ποιήματα που επιλέξαμε αποδίδουν με μεγάλη αμεσότητα αυτά που έγιναν γιατί γράφτηκαν στις σκηνές των εξόριστων. Στον Πέτρινο Χρόνο ο Ρίτσος μιλάει για …τα αντίσκηνα που είναι καρφωμένα στην πέτρα πασαλωμένα στο πείσμα με το καμάκι του ήλιου κατάστηθα. Έτσι όταν ακούμε αυτό, βλέπουμε στην ταινία τα πέτρινα ίχνη που ήταν τοποθετημένα τα αντίσκηνα. Η δουλειά του θεατή μετά είναι μέσω της φαντασίας του να νιώσει τι έγινε εκεί μέσα, από αυτό που βλέπει, αυτό που ακούει… το ποίημα και τον άνεμο που σφυρίζει. Με αυτή την έννοια η ταινία μοιάζει με κατάδυση περισσότερο, δεν ψάξαμε να αποδείξουμε πράγματα. Αναλαμβάνουμε την ευθύνη της αφήγησης.

Μιλάτε για ψυχικά βασανιστήρια. Ποια ήταν η πιο απάνθρωπη στιγμή που προέκυψε από την έρευνά σας; Είναι γνωστό ότι στην Μακρόνησο η βασική μέθοδος βασανιστηρίων ήταν η ψυχολογική. Χτυπούσαν έναν άνθρωπο για να ακούν οι υπόλοιποι και έτσι χτυπούσαν ουσιαστικά όλους τους ανθρώπους εικονικά. Υπάρχει μια φράση στην ταινία που την ακούσαμε από τους Μακρονησιώτες: «Το χειρότερο δεν ήταν να σε χτυπούν, αλλά να ακούς τον πόνο των άλλων».

Ποιο είναι το ιδιαίτερο στίγμα του κάθε ποιητή που αφηγείται την ιστορία κατά τη γνώμη σας; Πρώτα επιλέξαμε τα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου που διαπιστώνουν αυτό που συμβαίνει, που καλούν σε αντίσταση άρα δίνουν δύναμη για μαχητικότητα. Σε ό, τι αφορά τον Λειβαδίτη επιλέξαμε ένα ποίημα το Μάχη στην άκρη της νύχτας (Το χρονικό της Μακρονήσου) που συμβαίνει τη νύχτα. Εκτυλίσσεται νύχτα και το συνδυάσαμε με νυχτερινές εικόνες του νησιού. Φαίνεται η μεγάλη αγωνία των εξόριστων που περιμένουν πότε θα εμφανιστούν οι αλφαμίτες για να πάρουν ανθρώπους να βασανίσουν. Το ποίημα αφήνει να διαφανεί ο φόβος και η αγωνία, σε αντίστιξη με τα ποιήματα του Ρίτσου. Προσπαθήσαμε να μοντάρουμε τις δύο διαθέσεις των  πολύ μεγάλων ποιητών. Τους εμπιστεύθηκα απολύτως στην αφήγηση της ιστορίας.

*Η ταινία προβάλλεται στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας. *Η λογοτεχνική έρευνα είναι της βοηθού σκηνοθέτη Ελένης Γιώτη. *Ιστορικός σύμβουλος ο Στρατής Μπουρνάζος.